دیدی من – ڕۆجەر ئیبەرت
لە ئینگلیزییەوە: پشتیوان کەمال
لە ساڵی ١٩٣٨دا, ناسراوترین ئەستێرەی فیلم لە جیهاندا دەستی کرد بە ئامادەکردنی خۆی بۆ دروستکردنی فیلمێک سەبارەت بە دڕندەترین کەسایەتیی سەدەی بیستەم. چارلی چاپلن کەمێک شێوەی لە ئەدۆڵف هیتلەر دەچوو، بەشێکی زۆریشی بە هۆی ئەوەوە بوو کە هیتلەر هەمان شێوازی سمێڵی چاپلنی دانابوو. بەکارهێنانی ئەم لێکچوونە بووە بابەتی سەرەکیی فیلمەکەی چاپلن، کە تیایدا ساتیرێکی بەکار هێنا، دیکتاتۆرێک و سەرتاشێکی جوولەکەی دانیشتووی گەڕەکی جوولەکەنشینەکان بە هۆی لێکچوونیانەوە جێگایان دەگۆڕدرێت. بەرهەمی ئەم خەیاڵ و بیرکردنەوەیە، فیلمی دیکتاتۆری مەزن بوو لە ساڵی ١٩٤٠دا، کە یەکەمین فیلمی چاپلن بوو دەنگی تیادا بێت و یەکەمین فیلمی بوو کە لە ماوەی کارکردنیدا زۆرترین داهاتی بەدەست هێنا. هەرچەندە ئەم فیلمە بووە هۆی ئەوەی کە ناڕەحەتیی زۆری بۆ دروست بکات و بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ بووە هۆی ئەوەی کە بە تەواوی لە ئەمەریکا دوور بکەوێتەوە و بۆ ماوەیەکی دوورودرێژ لە غوربەتدا بمێنێتەوە.
لە ساڵی ١٩٣٨دا، هێشتا هیتلەر بە بەرجەستەکەری خراپەکاری نەناسرابوو لە جیهاندا. هێزە جیاکەرەوە بەهێزەکانی ئەمەریکا یاسایەکیان دانا بۆ دەستتێوەرنەدانیان لە کێشەکانی ئەورووپادا، هەروەها دەنگۆی یاساکانی هیتلەریش بۆ لەناوبردن و قڕکردنی جوولەکەکان لە لایەن گرووپە دژەسامییەکانەوە پشتگیری و دەستخۆشیی لێ کرا. هەندێک لە دوژمنە کۆنەکانی هیتلەر، لەنێویاندا دژە فەڕەنسی و ئەمەریکییەکان، کە لە جەنگی ناوخۆی ئیسپانیادا بەشدار بوون، دواتر بە دژەفاشیستی پێنەگیو ناسران. ئەوان بە شەڕکردن دژی فاشیزم، لە کاتێکدا هێشتا هیتلەر وەک هاوپەیمانێک سەیر دەکرا، گومانی ئەوەیان دروست کرد کە ڕەنگە کۆمونیست بن. فیلمی دیکتاتۆری مەزن بە گوتارێکی درێژ کۆتایی پێ دێت، کە سیستەمی دیکتاتۆری تاوانبار دەکات و ئاوات بۆ دیموکراسی دەخوازێت بە فەراهەمکردنی ئازادیی تاکەکەسییەوە. بۆ چەپەکان ئەم فیلمە وەک بەهایەکی ئەمەریکییەکان تەماشا دەکرا، بۆ هەندێک لە ڕاستەکانیش ڕوانینێکی لیبڕاڵانەیان تێدا دەخوێندەوە.
ئەگەر چاپلن کەسێکی پێگەیشتوو نەبوایە، قورس دەبوو کە بتوانێت ئەو فیلمە بەرهەم بهێنێت. کاتێک سەرەتا ترسەکانی هۆڵۆکۆست دەرکەوتن و بڵاو بووەوە، چیتر هیتلەر وەک کەسێکی هەزەلی تەماشا نەدەکرا، بە هیچ جۆرێک. پێش هەموویان کۆمپانیای مارکس برازەرس فیلمی Duck Soupیان لە ساڵی ١٩٣٣ بەرهەمهێنا کە تیایدا گروچۆ ڕۆڵی دیکتاتۆر ڕوفۆس تی فایەرفڵای دەگێڕێت بە شێوەیەکی زۆر کۆمیدییانە، ئەمیش بۆ دەربڕین بوو لەوەی بڵێت چی لە ئەورووپادا دەگوزەرێت و چی بەڕێوەیە. لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٤٢، ئێرنیشت لوبیتشی ئەڵمانی فیلمی To Be or Not To Beی بەرهەم هێنا، کە جاکی بێنی وەک ئەکتەر ڕۆڵی سەرەکیی تیا دەگێڕا و باسی داگیرکردنی پۆڵەندای دەکرد لە لایەن هیتلەرەوە.
فیلمەکەی چاپلن ڕاستەوخۆ دەیەوێت هیتلەر بکاتە ئامانج. چاپلن هەرگیز ئەو حەزە شێتانەی نازییەکانی لەو کاتەدا بەو شێوەیەی هیتلەر دەیخواست نەزانیوە، بەڵام پاش ئەوەی ڕووداوەکان ڕوویان دا و نازییەکان دەستیان بە پەلامار کرد، ئەم فیلمە کە سوکایەتییەکی گەورە بە هیتلەر دەکات و گاڵتەی پێ دەکات لە دواتردا لە وڵاتەکانی ئیسپانیا، ئیتاڵیا و ئیرلەندا قەدەغە کرا، بەڵام لە ئەمەریکا و شوێنەکانی تر بە شێوەیەک بینەری هەبوو کە ئەمڕۆ گرانە بیهێنیتە بەرچاوت. هەرگیز کارەکتەرێکی خەیاڵی نەبووە کە هێندەی ترامپی گچکە خۆشەویست بووبێت، کە چاپلن بەو ناوەوە ناسرابوو، هەرچەندە چاپلن هەموو هەوڵێکی داوە لە دیکتاتۆری مەزندا تەواو بە کەسایەتییەکی نوێوە دەربکەوێت و تڕامپی گچکە لەبیر بکەین، بەڵام بێگوومان ناتوانین وەک بینەر لەبیری بکەین. تەنیا ئەو جیاوازیە دەبینین کە چاپلن لە فیلمەکانی پێشتردا کەسایەتییەکی کۆمیدیی هەیە و لە دیکتاتۆری مەزندا کەسایەتییەکی سیاسیی ساتیر وەردەگرێت.
ڕۆجەر ئیبەرت || ١٩٤٢ – ٢٠١٣
چیرۆکی فیلمەکە یەکێکە لەو چیرۆکە ئاڵۆزانەی کە وا دەکات ڕووداوەکان زۆر شیاو نەبن. پاڵەوانەکە، سەرتاش و سەربازی جەنگی جیهانیی یەکەمە، ژیانی فڕۆکەوانێکی ئەڵمان بە ناوی شوڵتز ڕزگار دەکات و بە سەلامەتی دەیگەڕێنێتەوە بۆ خاکەکەی، هەموو ئەو کاتەی لەگەڵی دەبێت نازانێت کە ئەو دوژمنە. پاش ئەوەی لە کاتی نیشتنەوەیاندا تووشی ڕووداو دەبن، ئەو سەرتاشە تووشی لەبیرچوونەوە دەبێت، بۆ ماوەی بیست ساڵیش نازانێت کە ئەو کێیە. پاشان چاک دەبێتەوە و دەگەڕێتەوە بۆ دوکانی سەرتاشییەکەی لە تۆماینیا کە هینکڵ تیایدا لە ژێر ئاڵای خاچی دوانیدا دەسەڵاتی گرتووەتە دەست. هێزەکانی گێژەڵووکە بە ناو گەڕەکی جوولەکەنشینەکاندا دەڕۆن، پەنجەرە دەشکێنن و جوولەکەکان کۆ دەکەنەوە و ئازاریان دەدەن، بەڵام لە دواتردا بە هۆی یارمەتیی شوڵتز کە ئێستا بووەتە وەزیری یاریدەدەر، سەرتاشەکە دەناسێتەوە یارمەتی دەدرێت، بەو هۆیەوە هیچ یەک لە هێزەکانی جوولەکە لە ماڵی سەرتاشەکە نزیک نابنەوە.
سەرتاشەکە، کە هەرگیز ناوی نابیستین لە فیلمەکەدا، عاشقی هانای کارەکەرە کە پاڵێت گۆدارد ڕۆڵی دەگێڕێت، هاوسەری چاپلن بووە لەو کاتەدا. ئەم سەرتاشە لە لایەن دراوسێ کۆنەکانیەوە هاوکاری دەکرێت، بەڵام دواتر لەگەڵ شوڵتز دەخرێنە ناو کەمپی زۆرەملێکان. هینکڵ دواتر کە خەریکی ڕاوکردنە لەسەر بەلەمێک و سەرتاش و شوڵتزیش لە زیندان ڕادەکەن بە جلی سەربازییەوە، لە لایەن هێزەکانی گێژەڵوکەوە هینکڵ دەستگیر دەکرێت و سەرتاشەکە وەک دیکتاتۆر مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت.
فیلمە کلاسیکییەکەی چاپلن کۆمەڵێک دیمەنی گرنگی پانتۆمایم لەخۆ دەگرێت، لەنێویاندا سەما بەناوبانگەکەی چاپلن لەگەڵ میزەڵانەکە کە وێنەی زەویی لەسەر نەخشێنراوە و وێنای ئەوە دەکات کە هینکڵ یاری بە زەوی دەکات. دیمەنێکیش هەیە کە تیایدا پێنج پیاو دەیانەوێت پارچەیەک کێک بخۆن و لە نێویدا پارچەیەک دراو هەیە، بۆ هەر کەسێک دەربچێت دەبێت ئەو خۆی ئامادە بکات بۆ کوشتنی هینکڵ. کەسیان نایانەوێت پارچە دراوەکە بدۆزنەوە و فێڵکردنیشی تیایە. بێگومان دیمەنەکانی سەردانکردنی بانزینی ناپالۆنیی دراوسێ وڵاتی هینکڵ، کە ناپالۆنی دەبێت نمایشی موسۆلینی بکات، کۆمەڵێک دیمەنی زۆر کۆمیدی و سیاسی لەخۆ دەگرن، لەوانە وا دەکەن کە ناپالۆنی لەسەر کورسییەکی بچووک دابنیشێت تاوەکو هینکڵی گچکە لەو گەورەتر دەربکەوێت، پاشانیش کاتێک هەردووکیان لەسەر کورسیی سەرتاشیەکە دادەنیشن، هەریەکەیان دەیانەوێت لەوی تریان بەرزتر بن و خۆیان بەرز دەکەنەوە.
ئەمەی چاپلن لە ساڵی ١٩٤٠دا کردی، زۆر لەسەری کەوت، ئەو کەسایەتییە کۆمیدیاکەی خۆی بەکار هێنا لە دژی هیتلەر لە هەوڵێکی زۆر سەرکەوتوانەدا، تاوەکو وەک کەسێکی گێل پیشانی بدات. بینەرەکان کاردانەوەیەکی گەورەیان پیشان دا سەبارەت بەو هەستە کۆمیدییەی لە فیلمەکەدا هەیە. پاڵێورابوو بۆ پێنج خەڵاتی ئۆسکار، باشترین فیلم، باشترین ئەکتەر، باشترین ئەکتەری یاریدەدەر، سیناریۆ و موزیک. بەڵام بینەرەکانی ئەو کاتە و تا ئێستاش پێیان وایە کە فیلمەکە کۆتاییەکی کوشندەی هەیە، کاتێک سەرتاشەکە ڕۆڵی هینکڵ وەردەگرێت و وێنای دەکات، گوتارێکی سێ دەقیقەیی پێشکەش دەکات کە تیایدا چاپلن لەو ڕێگایەوە تێڕوانینی خۆی سەبارەت بە باشە و خراپە لە جیهاندا پیشان دەدات.
زۆر سەیرە، کاتێک هیچ کەسێک هەوڵ نادات هینکڵی گۆڕاو بوەستێنێت. چاپلن ڕاستەوخۆ قسەکانی بۆ کامێرا دەکات، بە دەنگی خۆی، بێ هیچ هەستێکی کۆمیدی، خەڵکی لە تەواوی جیهانەوە گوێیان لە قسەکانی گرتووە لە ڕادیۆکانەوە. ئەوانەی ئەو دەیڵێت تەواو ڕاستن، بەڵام هەستە کۆمیدییەکە لەناو دەبات و وێنەکە دەکاتە وانەیەک بۆ بینەران. دواتریش دیمەنێکی گۆداردییانە دەبینین، کاتێک کامێرا بەرز دەبێتەوە و ئاسمانمان پیشان دەدات. چاپلن کەسایەتییە کۆمیدییەکەی فڕێ دەدات، ئەمەش کارەساتە، بێگومان تۆنی فیلمەکە دەگۆڕێت. ئەو پرسیارەشمان لا دروست دەکات کە ئایا تا کەی چاپلن قسە دەکات؟ (پرسیارێک کە هەرگیز نابێت لە فیلمێکی کۆمیدیا بیکەین).
Copyright © DidiMn.com. All rights reserved.
