دیدی من – د. کۆیار شێرکۆ
به‌ختیار عه‌لی له كتێبی ”ئایدۆلۆژیست”دا باس له قۆنا‌غێکی گرنگ ده‌كات كه له وڵاتانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌ریه‌ككه‌وتنێكی گرنگ له نێوان دین و زانستدا ڕوو ده‌دات. ئه‌م به‌ریه‌ككه‌وتنه، هاوكات به‌ریه‌ككه‌وتنی دوو شارستانییه‌ت و دوو دیدگای جیاوازه بۆ دنیا و بۆ وه‌ڵامی پرسیاره وجوودییه‌كان. كۆمه‌ڵگەكانی خۆرهه‌ڵات كه تا ساڵانی پاش جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م، به‌ریه‌ككه‌وتنێكی له‌و جۆره‌یان له‌گه‌ڵ وڵاتانی خۆرئاوادا نه‌بووه، وه‌ڵامی سه‌رجه‌م پرسیاره‌كانیان له ڕێی دینه‌وه وه‌رگرتووه، وه‌ك تاكه وه‌ڵام و دوا وه‌ڵامی بێگرێ ته‌ماشایان كردووه. به‌ڵام كاتێك ئه‌م به‌ركه‌وتنه ڕوو ده‌دات، له‌گه‌ڵ خۆرئاواییه‌كدا كه له‌و ساته‌دا خاوه‌ن مێژوویه‌كی گه‌وره و چەندین فه‌یله‌سوف و زانایه، وا چه‌ند سه‌د ساڵه كار له‌سه‌ر به‌ره‌وپێشچوونی زانست ده‌كات و وه‌ڵامی لێوه ده‌ست ده‌كه‌وێت، خۆرهه‌ڵات درك به شكستی وه‌ڵامه‌كانی خۆی ده‌كات و ده‌كه‌وێته قۆناغێكه‌وه كه چیدی خودا به ته‌نیا ناتوانێت وه‌ڵامی سه‌رجه‌م پرسیاره‌كان بداته‌وه، ناشكرێت به‌م ساناییه وەڵامەکانی خۆرائاوا وه‌ك خۆی وه‌ربگرێت. له‌و نێوه‌نده‌دا و له پڕۆسه‌یه‌كی درێژخایه‌ندا، ئایدۆلۆژیست له دایك ده‌بێت.
به‌ختیار عه‌لی نموونه‌كانی زیاتر له‌سه‌ر شاعیرانی كورده، چونكه ئێمه له‌و كاته‌دا نه حیزبێكی گه‌وره یان ده‌وڵه‌ت یان زانكۆی پێشكه‌وتو یان فەیلەسوف یان ڕۆماننوسێکمان نه‌بووه کە ئه‌ركی ئایدۆلۆژیست جێبه‌جێ بكات. بۆیه شاعیران دیارترین ئایدۆلۆژیسته‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ن.
له چه‌ند نموونه‌یه‌كدا، به‌ختیار عه‌لی باس له‌وه ده‌كات كه شاعیران چۆن به شانوباڵی عیلم و فه‌ندا هه‌ڵیانداوه، چۆن وه‌سفی پێشكه‌وتن و ئامێرێكی وه‌ك فڕۆكه‌یان كردووه، چۆن پێیان وا بووه كه ده‌بێ بخوێنین، به‌ڵام شاعیرێكی وه‌ك موفتی پێنجوێنی له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌دا، له شیعرێكی تریدا دژی دیارده‌یه‌كی وه‌ك سینه‌ما ده‌نووسێت. ئه‌م شاعیرانه دژی شێخ و پیاوانی دین نووسیویانه و قسه‌شیان پێ وتوون، به‌ڵام هیچ كات دژی بیروڕا دینییه‌كان نه‌یان نووسیوه و له بنه‌ڕه‌تدا به شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ، به ناوی ئادابی كۆمه‌ڵایه‌تی و بڵاونه‌بوونه‌وه‌ی فه‌ساد و تێكنه‌چوونی شیرازه‌ی كۆمه‌ڵگەوه هه‌مان بۆچوونه دینییه‌كانیان تۆخ كردووه‌ته‌وه. كاری ئایدۆلۆژیست به ته‌نیا له مه‌جالی دیندا ده‌رناكه‌وێت، به‌ڵكو دواتر له شیعره‌كانی شاعیرێكی وه‌ك قانعدا كرێكاربوون و ژێرده‌سته‌یی، لای شێركۆ بێكه‌س كورد بوون و دواتر لای سیاسییه‌كانی وه‌ك نه‌وشیروان مسته‌فا و عه‌بدوڵا ئۆجه‌لان، نه‌ته‌وه و چاكسازیی و دژایه‌تی ده‌سه‌لات و سته‌م، وه‌ك ئه‌وی تری گه‌وره ته‌ماشا ده‌كرێت و داوا ده‌كرێت هه‌موان بۆ خزمه‌تی ئه‌م ئامانجه گه‌وره‌تره، كه چاكه‌ی زۆرینه‌ی تێدایە تێبكۆشن و خه‌بات بكه‌ن و چه‌رمه‌سه‌ری و ژێردەستەبوون قبوڵ نه‌كه‌ن.
له كتێبه‌كه‌دا نموونه‌ی تر زۆرن و پێناسه‌كان ڕوونتر ده‌بنه‌وه، من بۆ خۆشم پێم وا نییه سه‌رجه‌م ئه‌م سه‌ركرده و شاعیرانه به بێ تۆخكردنه‌وه‌ی خاڵه جیاوازه‌كانی نێوانیان بتوانرێت له ژێر یه‌ك چه‌مكدا پێناسه بكرێن، به‌ڵام به شێوه‌یه‌كی گشتی پێناسه‌كه‌ی به‌ختیار عه‌لی بۆ ئایدۆلۆژیستیی سه‌ده‌ی بیست و سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیستویه‌كی كوردستان، پێناسه‌یه‌كی گرنگه و وه‌ڵامی زۆر پرسیاری ده‌روونی-كۆمه‌ڵایه‌تیی مرۆڤی كورد ده‌داته‌وه. زۆربوونی ئه‌م ئایدۆلۆژیستانه‌ش بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی مرۆڤی كورد هه‌رگیز به ته‌نیا هه‌ست به ئارامیی وجوودی نه‌كات و به‌رده‌وام به دوای كۆمه‌ڵه‌یه‌ك، ڕێكخراوێك، حیزبێك یان سەرکردەیەکی ڕۆحی یان دینێكی ده‌سته‌جه‌معی گه‌وره‌تردا ده‌گه‌ڕێت تا ئه‌مانی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌ست بخات و بێ ئایدۆلۆژیا نه‌بێت.
ئه‌م باسه‌م بۆ ئه‌وه كرد تا له‌سه‌ر دیارده‌یه‌كی تر قسه بكه‌م، ئەویش ده‌روونناس و ده‌روونپزیشكه ئایدۆلۆژیسته‌كانی كوردن. له ماوه‌ی ڕابردوودا ڕیسێرچێك بڵاو كرایه‌وه و تایتڵه‌كه‌ی به‌م جۆره بوو ”تاكه جینێك نییه كه هۆكاری ئه‌وه بێت مرۆڤێك هاوڕه‌گه‌زخواز ده‌رچێت.” هاوكات له‌گه‌ل بڵاوبوونه‌وه‌یدا چەند دەرونناس و پزیشکێک كه‌وتنه بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌م وێنه‌یه و وه‌ك ده‌سكه‌وتێكی گرنگی ئایدۆلۆژی ”نه‌ك زانستی” قسه‌یان ده‌كرد ده‌رباره‌ی. بۆ من لێره‌دا ئه‌وه گرنگ نییه كه تایتڵی ئه‌م بابه‌ته هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌و ده‌سكه‌وته ئایدۆلۆژییه-دینییه‌وه نییه كه ئه‌وان ئیدیعایان ده‌كرد. چونكه دواتر كه درێژه‌ی بابه‌ته‌كه ده‌خوێنیته‌وه، باس له‌وه ده‌كات كه هاوڕه‌گه‌زخوازی كۆمه‌ڵه جینێك و هۆكاره ژینگه‌ییه‌كان و هۆكاره كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان پێكه‌وه به‌رپرسن لێی نه‌ك تاكه جینێكی دیاریكراو. ئه‌وه‌ی گرنگه ئه‌وه‌یه ئه‌م جۆره تێڕوانینه بۆ زانست، هه‌مان تێڕوانینی ئایدۆلۆژیستانه‌ی شاعیرانی سه‌ده‌ی بیسته بۆ دنیا.
ده‌روونناسه‌كانی ئێمه پێش ئه‌وه‌ی به‌ر زانست بكه‌ون، كۆمه‌ڵێك پێشگریمانه‌ی ئایدۆلۆژییان هه‌یه و ئه‌م جۆره بابه‌ته زانستییانه به چاوی زانست خۆیه‌وه ته‌ماشا ناكه‌ن، به‌ڵكو ده‌یخه‌نه به‌ر ته‌رازووی ئه‌خلاق و ئایدۆلۆژیا.
ده‌روونناسی ئایدۆلۆژیست ناتوانێت قسه‌ی گیرفانی خۆی بۆ خه‌ڵك بكات، ناشیه‌وێت دین و زانست وه‌ك دوو دژیه‌ك ببینێت له‌و بابه‌تانه‌دا كه ته‌نها زانست وه‌ڵامیان ده‌داته‌وه، بۆیه ناچار هه‌وڵ ده‌دات به زانست خۆی، ڕۆحه ئایدۆلۆژیسته‌كه‌ی تێر بكات و ڕەواج بداتە ئەو بۆچوونە قەدیمانەی خۆی کە زانست تێی پەڕاندووە، ئەمەش بە ناوی کلتووری کورد، تەقالیدی باپیران و کۆمەڵێک دەستەواژەی سواوی ترەوە دەکرێت کە لە بنەڕەتەوە هیچ پەیوەندییەکیان بە خودی کلتوورەوە نییە. کێشەی ئەم جۆرە بیرانە فشەڵی بناغە مەعریفی و ئایدۆلۆژییەکەیانە. لای ئەم جۆرە لە ئایدۆلۆژیست، هاوڕەگەزخوازی بابەتێک نییە بۆ تێگەشتن لە ڕێی زانستەوە، بابەتێک نییە بۆ تێڕامان و دروستکردنی پرسیار، بەڵکو دیاردەیەکی تەواو خۆرئاوایی و بەرهەمی مۆدێڕنە و بەجیهانیبوونی خۆرهەڵاتە و تاکی خۆرهەڵاتی (کە لە دیدگای ئایدۆلۆژیستەوە تاکێکی موحافیزکاری موسڵمانە و پارێزەری ئاداب و نەریتە کۆمەڵایەتییەکانە و تا جێگایەک ئازاد نییە لە ڕێ دەربچێت) بە لاڕێدا دەبات.
دەرونناسی ئایدۆلۆژیست لە جێیەکی تردا و بە ماسکێکی سەردەمییانەوە هاواری ئازادی و لێکتێگەشتنی ژن و پیاو دەکات، چونکە پێی وایە زۆربوونی ڕێژەی تەڵاق کە شیرازەی کۆمەڵگە تێك دەدات، سەرچاوەکەی لێکتێنەگەشتنی ژن و مێرده. ئەم ئایدۆلۆژیستە لە بنەڕەتدا باوەڕی بە یەکسانی ژن و پیاو نییە، هیچ خوێندنەوەیەکی فەلسەفییانەی بۆ نایەکسانیی کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگەی خۆرهەڵاتیدا نییە، پێی وا نییە چەوسانەوەی ژن لە خۆرهەڵاتدا هۆکاری دەروونی، سیاسی، کۆمەڵایەتیی لە پشتەوە بێت و هەرگیز دەست ناخاتە سەر ئەم هۆکارانە، بەڵکو پێی وایە هۆکارەکە جیاوازیی فیسیۆلۆجی و ئەناتۆمی ژن و پیاوە، بۆیە بۆ باشتر پێکەوەژیان، دەبێت ئاگاداری ئەم جیاوازییانە بن. یەکێك لە نموونەکانی کە پێی وایە دەبێ ئاگاداری بین ئەوەیە کە پیاوان دەبێت خۆیان ڕابێنن تەحەمولی زۆرقسەکردنی ژنەکانیان بکەن، چونکە ژنان لە مێشکیاندا دوو سەنتەری قسەکردنیان هەیە و پیاوان یەک بەشی مێشکیان تایبەتە بە قسەکردن. ئەم جۆرە لە هونەری ئارگیومێنتکردن، هەمان شێوازی ئارگیومێنتهێنانەوەی پیاوانی دین و مەلاکانە، چونکە ئایدۆلۆژیستیش لە بنەڕەتدا هەڵگڕی هەمان بۆچوونە، بەڵام لە پێگەیەکی کۆمەڵایەتیی تردایە، کە دەبێت بە ناوی زانستەوە ئایدۆلۆژیا بداتەوە بە تاک نەک بە ناوی خودی دینەوە.
دەروونناسی ئایدۆلۆژیست، پێی وا نییە کایەی تێگەشتن لە دەروون کایەیەکی زانستییە و دین هیچ کۆمەکێک بە مرۆڤ ناکات بۆ تێگەشتن لە دەروون.
ئایدۆلۆژیست سەرزەنشتی نەخۆشەکانی دەکات کە دەچنە لای شێخ پێش پزیشکی دەروونی، بەڵام هەرگیز ناڵێت وەڵامە دینییەکە لە بنەڕەتدا وەڵامێكی هەڵەیە. لە هەمان کاتدا باوەڕی بە هەڵوەسەکردن و دەستوەشاندنی جنۆکەش هەیە.
لە یەک کاتدا کتێبە زانستییە دەروونییەکان و سەرچاوە دینییەکانیش بە بەڵگە دێنێتەوە. لە ڕاستیدا، ئەم دوو توولەڕێیە هەرگیز ناچنەوە سەر هەمان شەقام، گەر بە شێوەیەکی ڕەخنەییانە بیر لە بابەتەکە بکەینەوە، دەزانین کە ئەم دوو وەڵامە پێکەوە کۆناکرێنەوە، ئەمەش یارمەتیمان دەدات ئایدۆلۆژیست باشتر بناسین، چونکە ئەوە ڕاماندەکێشێتە نێو ئەو دۆگماییەوە کە ئەم دوو ڕێیە دەمانبەنەوە هەمان شوێن، تەنها ئایدۆلۆژیست دەتوانێت بەم ئەرکە هەستێت و لە پێناو ئایدۆلۆژیادا تاک بکاتە قوربانیی کۆمەڵێک وەڵام کە جگە لە کوشتنی ئازادی تاک و سڕینەوەی خود و بوون بە بەشێک لە ئایدۆلۆژیا و ئەوێکی تری باڵا، هیچی لێ سەوز نابێت.
Copyright © DidiMn.com. All rights reserved.
