دیدی من – ئیتیکس.ئۆرگ
لە ئینگلیزیەوە: نوها کامەران
ئیمانوێل کانت (١٧٢٤-١٨٠٤) بەهۆی کارە پێشکەوتووەکانی لەبواری میتافیزیک و ئەخلاقدا، کەسایەتییەکی گۆڕانکار بوو لە فەلسەفەی مۆدێرنی ڕۆژئاوادا. یەکێک بوو لە کاریگەرترین فەیلەسوفەکانی سەدەی هەژدەهەم و کارەکانی لە بواری میتافیزیک و ئەخلاق کاریگەرییەکی هەمیشەیی هەبووە تا ئەمڕۆش.
یەکێک لە گەورەترین بەشدارییەکانی کانت لە فەلسەفەدا تیۆری ئەخلاقی ئەو بوو، دیۆنتۆلۆجی، کە حوکمی کردارەکان دەدات بەپێی ئەوەی کە ئایا پابەندن بە یاسایەکی ڕەواوە نەک بە ئەنجامی کردارەکە. بەپێی تیۆری کانت، ئەگەر یاسایەکی ئەخلاقی ڕەوا پەیڕەو بکەیت، وەک “درۆ مەکە”، و کۆتاییەکەی بەزیان گەیاندن بە خەڵک بێت، ئەوا هێشتا کارێکی دروستت کردووە. لەو کاتەوە دیۆنتۆلۆجیا بووەتە یەکێک لە چوارچێوە ئەخلاقییە “سێ گەورەکە” لە نەریتی رۆژئاوادا، لەگەڵ ئەخلاقی فەزیلەت (بە پشت بەستن بەکارەکانی ئەرستۆ) و دەرئەنجامگەرایی (بە نموونەی سوودگورایی).
وەسیەتنامە
کانت باسی لەوە دەکرد کە ئەخلاق ناتوانرێت لەسەر بنەمای هەستەکانمان یان ئەزمونی جیهان بێت، چونکە ئەمە ئەبێتە هۆی ئەوەی کە لاواز و کەسیی بێت، و نەبوونی ئەو پابەندبوونە بێ مەرجە کە پێی وابوو ناوەندی یاسای ئەخلاقییە. ئەو نووسیویەتی:
“هەموو کەسێک دەبێت دان بەوەدا بنێت کە یاسایەک دەبێت پێویستییەکی ڕەهای لەگەڵ خۆیدا هەڵبگرێت ئەگەر لە ڕووی ئەخلاقیەوە ڕەوا بێت-یاسایی، واتە وەک بنەمایەکی پابەندبوون”.
نیگەرانی ئەو ئەوە بوو کە بەبێ ئەم هەستی پابەندبوونی بێ مەرجە، یاسایەکی ئەخلاقی وەک “درۆ مەکە” دەتوانێت کێبڕکێ لەگەڵ نیگەرانییەکانی دیکەدا بکات و سەرپێچی بکات، وەک ئەوەی کەسێک بڕیار بدات کە دەتوانێت درۆ بکات چونکە لەگەڵ بەررژەوەندییەکانیدا دەگونجێت بۆ ئەوەی ئەو کارە بکات، و بەرژەوەندییەکانی خۆیان زیاتر بە بەنرختر دەزانن لە ئەخلاق. بەجۆرێک، کانت ئاماژەی بەوەدا کە ئەخلاق دەبێت لەسەر بنەمای هۆکار(ئەقڵ) بێت، کە بەتەنها دەتوانێت ئەو پێویستییە بێ مەرجە دابین بکات کە وا دەکات ئەخلاق سەروەری بەرژەوەندیە کەسییەکان بێت.
خاڵی دەستپێکی کانت لەگەڵ سروشتی ئێمە بوو، وەک بوونەوەرێکی ئەقڵانی بە “ویستی ئازاد.” ئەو باسی ئەوەی کرد کە ئەوە ویستی ئێمەیە کە ئێمە لە “کەس” جیادەکاتەوە نەک “شت” لە جیهاندا، کە لەژێر بەزەیی هێزی هۆکارەکاندان. خواستی ئێمە توانای ئەوەمان پێدەبەخشێت کە نەک تەنها بڕیار بدەین چۆن ئامانجەکانمان بەدەست بهێنین، بەڵکو بڕیار بدەین کە بەدوای کام ئامانجدا بگەڕێین؛ واتە ئازادی. لەگەڵ ئەوەشدا، کانت باسی ئەوە دەکات کە کاتێک ئێمە لەسروشتی وەک بوونەوەرێکی ئەقڵانی تێدەگەین، تیدەگەین کە ئەقڵ فەرمانمان پێدەکات بە شێوازێکی دیاریکراو ڕەفتار بکەین، ئەمەش دەتوانێت بنەمای یاسایی ئەخلاقی کەسیی پێکبهێنێت.
پێویستی پۆلێن
کانت جیاوازییەکی بەناوبانگی لە نێوان جۆرە جیاوازەکانی فرمان، یان پێویستییەکان کرد، کە ئاڕاستەمان دەکەن چۆن مامەڵە بکەین. جۆرێک لە پێویستییە گریمانەییەکانن. کەواتە، لەوانەیە یەکێک لە پێویستیە گریمانەییەکان بڵێت ئەگەر دەتەوێت لە کاتی خۆیدا بگەیتە پاسی ٥ی ئێوارە، ئەوا پێویستە زووتر لە کاتژمێر ٥ی ئێوارە ماڵەوە جێبهێڵیت. زۆرێک لە سیستمە ئەخلاقیەکانی سەردەمی ئەو بە شێوەیەکی کاریگەر لەسەر پێویستییە گریمانەییەکان دامەزراون، لەگەڵ ئەوەی کە ئامانجەکان شتی وەک بەدەستهێنانی بەختەوەری یان ڕازیکردنی بەرژەوەندییەکانمان بوون. لەگەڵ ئەوەشدا، کانت باوەڕی وابوو کە ئەم جۆرە پێویستییە گریمانەییانە ناتوانرێت بنەمای ڕەوشتی بن، چونکە ئەخلاق دەبێت ئێمە ببەستێتەوە بۆ ئەوەی بەبێ مەرج و بێ گوێدانە هەر ئامانجێکی دیکە کە ڕەنگە هەمانبێت، مامەڵە بکەین. لێرەوە،
کەسێک کە پەیڕەوی لە پێویستیە گریمانەییەکان دەکا بۆئەوەی ئامانجەکانی وەک تێرکردنی ئارەزووەکانی یان دوورکەوتنەوە لە سزا بەدەستبهێنێت، ئەخلاقیانە مامەڵەی نەکردووە.
ئەو ئەمانەی لەگەڵ پێویستییە پۆلێنییەکان بەراورد کرد کە بەبێ مەرج دەمانبەستنەوە، گرنگ نییە چ ئامانجێکی دیکەمان هەبێت. کانت پێی وابوو کە ئەخلاق دەبێ لە پێویستییە پۆلێنییەکان پێک بێت، چونکە ئەمانە تاکە یاسان کە دەتوانن پێویستی بێ مەرجی خۆی بە ئەخلاق ببەخشن. ئەو نووسیویەتی:
“ئەگەر ئەرک چەمکێک بێت کە مانا و دەسەڵاتی یاسایی ڕاستەقینەی هەبێت بۆ کردارەکانمان، ئەمە تەنیا لە پێویستییە پۆلێنکراوەکان دەتوانرێت دەرببڕێت و بەهیچ شێوەیەک بە پێویستییە گریمانەییەکان دەرنابڕدرێت.”
پرسیارەکە دەبێتە ئەوە: پێویستییەکانی پۆلێنکردن لە کوێوەهاتوون؟ کانت باسی ئەوەی کرد کە لە ڕاستیدا تەنها یەک پێویستی پۆلێنکراو هەیە و ئەوە لە سروشتی ئێمەوە سەرچاوەی گرتووە وەک بریکاری ئەقڵی.
کاتێک ئێمە هەموو ئەو بارودۆخە و ئارەزووە بابەتییانەی کە مرۆڤەکان هەیانە، کەسی (تایبەتی) دەکەین، تەنها شتێک کە ماوینەتەوە سروشتی عەقڵانیمانە، کە شتێکە لەلایەن هەموو کەسانی خاوەن ئیرادەیەکەوە هاوبەشە. ئەم دیدگایە ئاڕاستەکراوە کە لە هەموو زەینیەتێک زەوت کراوە، بە یەکسانی مامەڵە لەگەڵ هەموو بکەرە عەقڵانییەکان دەکات، بەمجۆرە هەر فەرمانێک کە ئاراستەیان بکات، دەبێت بە شێوەیەکی گشتگیر جێبەجێ بکرێت.
لەمەوە کانت گەیشت بە پێویستی پۆلێنکردن، کە زۆرجار بەوە ناسراوە کە “تەنها بەگوێرەی ئەو کارە بکە کە دەتوانیت لە هەمان کاتدا ببێتە یاسایەکی گشتی”. ئەمە هەموو فەرمانە ئەخلاقییەکانی کرد بە جیهانی، بۆیە ئەگەر شتێک بۆ من هەڵە بوو، ئەوا دەبێت بۆ هەموو بونەوەرە ئەقڵییەکان هەڵە بێت لە هەموو کاتێکدا.
ئەم پێویستییە پۆلێنکراوە بوو بە بنچینەی هەموو یاسا ئەخلاقییەکانی کانت، کە بە شێوەیەکی کاریگەر وەشانێکی دەگمەنی یاسای زێڕینی گرت.
شانشینی کۆتاییەکان
لەبەر ئەوەی ئێمە لە بنەڕەتدا بریکاری ئەقڵانین، هەم نووسەرین و هەم بابەتی یاسایی ئەخلاقین. بەم شێوەیە، کانت دەڵێت کە هەموو کەسێک – لە ڕاستیدا،هەموو بوونەوەرێکی ئەقڵانی – “کۆتاییەکە لە خۆیدا، نەک تەنها وەک ئامرازێک بۆ بەکارهێنانی هەڕەمەکی لەلایەن ئەم یان ئەوەوە.” ئەمەش بەو مانایە دێت دەبێت وەک ئامانجێک لە خۆیاندا مامەڵە لەگەڵ هەموو بوونەوەرە ئەقڵانییەکان بکەن نەک تەنها وەک ئامڕازێک بۆ گەیشتن بە هەر ئامانجێک کە ڕەنگە هەمان بێت.
بۆیە کانت دەڵێت، ئەگەر هەموو بکەرێکی ئەقڵانی گوێڕایەڵی پێویستییە پۆلێنییەکان بێت، مامەڵە لەگەڵ ئەوانی تر وەک ئامانج بکات نەک ئامڕاز، ئەوا دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئەو بە “شانشینی کۆتاییەکان” ناوی دەبات. شانشینەکە بەو مانایەی ئەوە یەکێتی تاکەکانە کە هەموویان لە ژێر یاسایەکی هاوبەشدا کار دەکەن و یاسا پێویستییەکی تەواوە کە هانی هەمووان دەدات وەک کۆتاییەک لە خۆیاندا مامەڵە لەگەڵ هەموواندا بکەن. کانت دان بەوەدا دەنێت کە ئەمە لەوانەیە شتێک بێت لە یۆتۆپیایەکی ئەخلاقی، بەڵام ئەو ئەوەی پێشکەشکرد وەک تێڕوانینێک بۆ ئەوەی کە کۆمەڵگایەکی ئەخلاقی بەڕاستی چۆن دەبێت.
ناکۆکی و کاریگەری
ئەخلاقی دیۆنتۆلۆجی کانت کاریگەرییەکی گەورەی هەبووە بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا مشتومڕی لەسەر دروست بووە و لەلایەن زۆرێک لە فەیلەسوفەکانەوە ڕەخنەی لێگیراوە بەوەی کە لەسەر بنەمای تێگەیشتنێکی ناڕاستەقینە لە ئەقڵی مرۆڤ دامەزراوە و هەروەها زۆر وشکە(ناڕەحەتە).
بۆنموونە کانت باسی لەوە دەکرد کە هەمیشە درۆکردن هەڵەیە، چونکە ئەگەر مرۆڤ درۆ بکات ئەوا بەشێوەیەکی کاریگەر پشتگیری لە درۆکردن دەکات بۆ هەمووان و ئەمەش دەبێتە هۆی پێشێلکردنی سەربەخۆیی ئەقڵانی خەڵک. لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانین خەیاڵی هەندێک بارودۆخ بکەین کە درۆکردن لەوانەیە وەک شتێکی ڕاست سەیر بکرێت، وەک درۆکردن لەگەڵ بکوژێکی چاوەڕوانکراو بۆ شاردنەوەی ئەگەری قوربانییەکە.ئیتر بەبێ درۆکردن لەگەڵ هاوبەشی ژیانیان لەبارەی هەڵبژاردنی جلوبەرگەکان بۆ ئەوەی ژینگەیەکی هاوسەنگی ناوماڵ بپاریزیت.
هەر لەبەر ئەمەشە زۆرێک لە دەرئەنجامگەرانی ئەخلاقی، کە پێیان وایە ئەوە دەرئەنجامەکانن کە بەڕاستی گرنگن، بەو ئاسۆیە ناسراون کە ددانەکانیان دەقرتێنن بەو ئاسۆیەی کە کانت داوای ئەوە دەکات هەرگیز درۆ نەکەین.
هەروەها هەندێک لە بیرمەندان -لەوانەیە بە شێوەیەکی نادیار- وتوویانە کە کانت بە شێوەیەکی کاریگەر جۆرێک لە تیۆری فەرمانی خودایی لەئەخلاقدا درووستکردووە، کە لە کۆمەڵگەی مەسیحی لوثەرنی خۆیدا بەناوبانگ بوو، تەنها ئەوە نەبێت کە خودای بە ژیری (ئەقڵ) جێ گرتەوە (و تەنانەت لەو کاتەشدا کەمێک خودای لە لایەکەوە گرت).
فەلسەفەی کانت سەلماندوویەتی کاریگەریەکی زۆری هەبووە. لێکبەستنی ئەزموونگەرایی و ئەقڵانیزمی ئەو لەو کاتەدا سەلماندی کە پێشکەوتنێکە و تیۆری ئەخلاقیەکەی تا ئەمڕۆش بەرگریکاری سەرسەختی هەیە.
Copyright © DidiMn.com. All rights reserved.
