دیدی من – ڕاڤیار نەوزاد
بەشی دوو
پێشەكی / بۆ تێگەشتنێكی شیكاری و دراماتۆرگیانە پێویستیرین كار ئەوەیە كە دەبێت خوێندنەوە هەبێت و زانیاری گشتی هەبێت تا یگەینە شیكردنەوەی دراماتۆرگی یان بیركردنەوەی دراماتۆرگیانە، بۆیە زۆر گرنگە ئەوە لە بەرچاو بگیردرێت كە زانیاری كەسی و ئاشنایەتی بە زانستە مرۆیەكان دوو پێشمەرجی بنەرەتین بۆ خوێندەنەوە لێرە كە دەڵێین خوێندنەوە ، مەبەستمان لە كرداری سادەی گرتن بەدەستەوەی كتێب و خوێندنەوەیەكی خێرای نیە ، مەبەستمان لە خوێندنەوە وەك شیكردنەوە و لێكدانەوەیە وە خوێندنەوەش دەبێتە مەرجی بنەرەتی بیركردنەوەی دراماتۆرگیانە ، یاخود بابڵێین شیكردنەوەی دراماتۆرگیانە.
یەكەم :واتای خوێندنەوە
ئەبێت سەرەتا دوو بابەت ڕوون بكەینەوە چۆن ئەم خوێندنەوەیە سەری هەڵدا و واتای خوێندنەوە چییە ؟
واتای خوێندنەوە ، واتایەكی نوێیە و لەگەڵ زانستە مرۆڤایەتیە نوێكاندا هاتوەتە ئاراوە ، واتای خوێندنەوە ڕێگەی ئەوەت بۆ دەكاتەوە كە ئەو دەقەی كاری لەسەر دەكەیت شیبكەیتەوە تا بگەیتە ، بنەرەتەكەی و لەگەڵ گەشتن بە بنەرەتەكەی دەتوانی واتا سەرلەنوێ دابڕێژیتەوە.
” هەركەسێك لە ئێمە كاتێك دەقێك دەخوێنێتەوە ، بەدوای واتادا دەگەڕێت ، من بروام وایە واتا تا ئەم چركەیەش بنەرەتیترین پێكهاتەی هونەریە لە شانۆ و دراما و ئەدەب دا، تەنانەت لەم شانۆیانەی كە واتا دەخەنە بەرامبەر پێكهاتەی دیكەی وەك رەنگ و دەنگ و جەستە و سەما و هتد .. بەڵام هەمدیسان واتا، ئەو شتەیە كە واتا دەبەخشێت بە بونی ئەوانە.. بیرێك لەو نمایشە شانۆیانەی ئەم چەند ساڵەی دوای بكەرەوە، لەنێوان واتا و بێ واتادا پۆلێنیان دەكەیت”.
ئەمرۆ لە شانۆی مۆدێرن دا واتا روبەروی كۆمەڵێك پێكهێنەری دیكە دەكرێتەوە ، كە وابەستەن بە پەیوەندی بەستن یان نەبەستنی پەیوەندیەوە لەنێوان وەرگرو بەرهەم دا) بەنمونە ئەگەر دەقی بە چاوەروانی گۆدۆی بیكیت وەك نمونە وەر بگرین، بۆ ئەم بابەتە . دەبینین كە راستەوخۆ هیچ واتایەك نادۆزینەوە لە دەقەكەدا ، بەڵام كۆمەڵێك واتا دەدۆزینەوە، وە تەنها رێگەش بۆ گەشتن بەو كۆمەڵە واتایە تەنها لە ڕێگەی هەڵوەشاندنەوەی دەقەكەوە سەرچاوە دەگرێت ” واتە ئەگەر ئێمە دەقی بەدەم چاوەروانی گۆدۆوە بخوێنینەوە ناتوانین وەك یەكێك لە دەقە كلاسیكیەكانی سۆفۆكسلیس بڵێین ئەمە باس لە كێشەی قەدەر دەكات، نا تۆ واتای راستەوخۆ نادۆزیتەوە و تەنها ڕێیەك بۆ دۆزینەوەی واتا لە خوێندنەوەیەكی واتا دار و شیكردنەوە و هەڵوەشاندنی دەقەكەدایە كە دەت گەیەنێت بە كۆمەڵێك واتا” ئەمە بەدروستی پراكتیزە كردنی ئەو واتایەی رۆلان پارتە كە دەیوت ( خوێنەر ئەوەتا لەناو دڵی دەق دا) ئەم خوێنەرە ئێمبێرتۆ ئیكۆ ناوی لێناوە لێكتۆر، بەو واتایەی كاتێك كەسێك دەنوسێت (لێكتۆر)ەكەی ئەوەتا لەناو دڵی دەقەكەیدا و نوسەر بەڕێگایەك لە ڕێگاكان بەروئەو دەروات .
كرداری نوسین كردارێك تەركیبیە واتە دارشتنە ، راستە پێویستی بە كەمێك بەهرە هەیە بەڵام ئەم كارە پێش هەموشتێك پێویستی مەعریفە و كاركردن هەیە.
لە ناوەندەكانی سەدەی پێشو بەتایبەت لە فەرەنسا، روبەرو بونەوەیەكی توند لەنێوان لایەنگرانی رەخنەی نوێ و رەخنەی كۆن سەری هەڵدا بە تایبەت لەسەر شیكردنەوەی بەرهەمە كلاسیكیەكانی وەك ئەوانەی مۆلێر و راسین، خاڵی جیاكەرەوەی ئەم دوو قوتابخانە رەخنەیە ئەوەبوو كە رەخنەی نوێ زۆر پشتی بە زانستە مرۆیەكان دەبەست بە تایبەتی (سیۆسۆلۆجیا و ئەنترۆپۆلۆجیا و بنیادگەری و تا گەشتن بە پراگماتیزم كە كاریان لەسەر وتاری شانۆی دەكرد پێی) هەمیشەش هەوڵیان دەدا كە لەروانگەیەكی سیۆسۆلۆجیەوە بۆ نمونە دەقێكی مۆلێر بخوێنەوە ، ئەمە دراماتۆرگی نیە ئەم خوێندنەوەیە بەڵام دەكرێت سودی لێ ببینرێت.
دوو / دەقی شانۆی “وشە یان قسە”
خوێندنەوە دراماتۆرگیەكان كار لەسەر تایبەت مەندیەكانی شانۆ دەكات، ئەم پرسیارە دەكات چی دەقی شانۆیە .؟
دەقی شانۆی بریتیە لە قسە ، یان زمان كە دوو زمان یان وشە لەناویدا بونی هەیە، زمانێك كە دەبێت بە حیوار مەنەلۆژ ، زمانێكی دیكەش كە دەبێت بە پێكهێنەرەكانی دیكەی نمایش، وەك جوڵە و دیكۆر و هەرشتێك كە لەكاتی نمایشدا دەیبینین.
لێكۆڵینەوە لەم بابەتەش ڕێی ئەوەمان بۆ دەكاتەوە كە بتوانین دەق بەو شێوازە بخوێنینەوە كە وەك چۆن نمایشێك بە پێك هێنەرەكانیەوە دەخوێنینەوە” واتە خاڵی یەكەم لە خوێندنەوەی دەقی شانۆیدا ئەبێت لەوە تێبگەین ئێمە وشەیەكی وەستاو ناخوێنینەوە، بەڵكو لەبەردەم نوسراوێكداین كە دەكرێت بە جوڵاو و دوو زمانی هەیە زمانی وشە و زمانی جوڵە”
خاڵێكی دیكەش هەیە زۆر گرنگە ئەوە ، كە قسە یان حیوار لە شانۆدا هەرگیز واتاكەی وەرناگرێت ئەگەر لە ناو كۆنتێكستەكەیدا سیاقەكەی دا نەیخوێنیتەوە. لەبەر ئەوەی وتار لەشانۆدا وتارێكی زۆر ئابوریانەیە ، هەرشتێك لە شانۆدا دەوترێت “دەبینرێت” ئامانجدارە و واتایەكی دیاری كراوی هەیە. ” ئەمە یەكێكە لە گرفتە زۆر گەورەكانی نمایش و شانۆی كوردی كە تێیدا نەك هەر وشە و جوڵە و كرداری زیادەی تێدایە ، بەڵكو كارەكتەر و ئەكتەری زیادەشی تێدایە، بەنمونە لە نمایشی مایسترۆی بەرهەمی كۆمەڵ ، ساڵی رابردودا ئەم حاڵەتە زۆر بەرونی بەدی دەركا، بونی بێواتا لەسەرشانۆ”
ئێمە كاتێك دەقێكی شانۆی دەكەینەوە چی دەبینین وشە ، مەنەلۆژ ، بەش ، دیكۆر ، هتد بەڵام لەهەموی گرنگتر پارچە پارچە كردن دەبینین “بەش بەش” ئەم پارچە پارچە كردنە زۆر هاوكارمان دەبێت بۆ ئەوە كە تێبگەین لەوەی نوسەر چۆن بابەتەكەی دیوە ، نەك بابەتەكە چیە ، بەڵكو ئەو نوسەرەكە چۆن بابەتەكەی دیوە .؟
جیاوازیەكی زۆر هەیەلە نێوان بڕین لە نێوان دیمەنەكاندا و بڕین لە ناو دیمەنەكاندا . نوسەر خۆی دەقەكەی خۆی دەبڕێت ، هەندێك جاریش دەق یەك هەناسەیە و لەسەرەتاوە تا كۆتای بێ بڕان و پارچە كردن دەڕوات .
بەڵام بە گشتی ئێمە مەیلمان بەلای بڕین و پارچە پارچە كردندا هەیە ، لە شانۆی درامیدا بە بەش بەش دەبڕدرێت و لە شانۆی داستانیدا بە تابلۆ تابلۆ.
بەنمونە لە شانۆی یۆنانی كۆندا برینەكان مەرجدار بوون لەبەر ئەوەی هەر برینێك گۆرانیەكی بەدوادا دەهات و ئەمەش فۆرمێكی دیاری كراوی بەو شلانۆیە بەخشیوە، ئەمە هەمان كارە كە برێشت دواتر ئەنجامی دەدات لە شانۆی داستان دا .
(دواتر باسی دراما لە شانۆی درامیدا و كات لە شانۆی داستانیدا دەكەم)
لەناو برینی دیمەنەكان و تەنانەت تابلۆكاندا ، بڕین هەیە بۆ چەند پارچەكیەكی بچوك لەناو دەق دا كە دەرهێنەر ئازادە تێیدا چۆن مامەڵەی لەگەڵ دەكات و زۆر جاریش ئەمە وابەستەیە بە روئیایی دەرهێنەرەوەكەوە.
(لێرەدا دەرێنەر لەسەر وتارەكەی یان شێوازی وتارەكەی ئەم روئیایی بۆ ئەو پارچە پارچەكردنەی نوسەر دادەڕێژێتەوە كە ئەویش وابەستەن بە كۆمەڵێ پرسیاری گرنگەوە / شێوازی وتارەكە چۆنە؟ واتاردەر كێیە؟ وتار چۆن دەگۆرێت؟ وتار بۆ كێیە؟ ئەم پرسیارانە كارێكی ئاسان نین و لە كۆی پرۆسەی راهێنان و پرۆڤەدا كاری هاوبەشی دراماتۆرگی و دەرهێنەرە و زۆریش گرنگە بۆ بەرهەمە شانۆیەكە.
ئەمەش پەلكێشمان دەكات بۆ بابەتێكی دیكە پارچە پارچە كردن لە شانۆی درامی و شانۆی داستانی
بەكورتی لە بارەی شانۆی درامیەوە :
شانۆی درامی پێك هاتوە لە چەند بەش و دیمەنێك كە سیمای بنەرەتی بریتیە لە بەردەوامی ، هەرگیز بڕین نیە لە نێوانیاندا ، واتە شانۆنامەكە هەرچەندە درێژبێت هەموی بە یەك هەناسە دارێژراوە و ئەمەش چربونەوەیەكی زەمەنیمان پێدەبەخشێت.
بەكورتی لەبارەی شانۆی داستانیەوە:
شانۆی داستانی پێكهاتوە لەچەند تابلۆیەك كە بڕین لەنێوان ئەم تابلۆیانەدا واتایەكی سەربەخۆ دەبەخشێت بە هەر تایلۆیەك ، لەنێوان هەر تباۆیەك دا دەكرێت كات بگۆرێت و بەم شێوازەش كات گۆرانكاری لەناوخۆیدا هەووڵدەگرێت.
جۆرێكی دیكە لە بڕین هەیە كە وابەستەیە بە هاتنەژور یان رۆشتنەدەری ئەكتەر ، یاخود وابەستەیە بە چۆنێتی مەنەلۆژەوە.
بۆنمونە ئەكتەرێك مەنەلۆژ دەڵێت و ئەكتەرێكی دیكە دێتە ژورەوە و لێرەدا دەبێت بڕینێك دروست بكەین تا حاڵەتی مەنەلۆژەكە یان حاڵەتی هاتنە ژورەكە یەكێكیان بگات رێك ئەمە هاوشیوەی كرداری مۆنتاژكردنە لە سینەمادا
ئەگەر سینەما بریتیی بێت لە زنجیرەیەك لە وێنە ، ئەوا شانۆ بریتیە لە زنجیرەیەك لە پارچە یان برین.
شێوازی ئەم پارچانەش بە پێی شێوازی دەقەكە دیاری دەكرێت، كەوایە دەقەكە ئەوە دەسەپێنێت كە ئێمە چۆن لەگەڵیدا ڕێبكەین، نەك ئێمە خوێندنەوەی خۆمان بسەپێنین بە سەریدا، بەڵام لەهەمانكاتدا كۆمەڵێك پرسیاری گشتی هەن كە دەیكەین لە دەق بۆ نمونە كێ؟ بۆ ؟ چۆن ؟ ئەمانە وامان لێدەكات تێبگەین ، ئەوەمان پێدەدات دەقەكە بخەینە ناو واتاكەیەوە یان واتای بۆ دابنێین.
ئەم پرسیارانە رەنگە لەهەموو دەقێكدا نەكرێت ، بەلام ئەمە زۆر گرنگە كە لەهەموو دەقێكدا بكرێت ، بەتایبەت بۆ كەسێك بیەوێت دەق ئیعداد بكاتەوە.
سێ / پارچەكانی شیكردنەوەی دراماتۆرگی
بۆ ئەوەی رونبێت كە چۆن كرداری شیكردنەوەی دراماتۆرگی دەكرێت لە رێگەی ئەم چەند پارچە وە رێگاكانی شیكردنەوەی دراماتۆرگی دەخەمە روو/
یەكەم / شوێن :
هەمیشە شوێنێك هەیە كە روداو تێیدا رودەدات ، بەڵام پرسیارەكە لێرە ئاوای لێدێت ئەو چوێنە چیە كە روداو تێیدا رودەدات؟ چیە جیاوازی لە چۆنە ، چۆنە بیركردنەوەیەكی سینۆگرافیە ، چیە بۆ بیركردنەوەی دراماتۆرگیە . زۆرجار شوێن لەناو دەق دا ئاماژە بۆكراوە نەك بینراو وەك ئەوەی لە باخی گێلاسی چیخۆف دا هەیە، كە باسی باخچەیەكی گێلاس دەكرێت بەڵام ئەو باخچەیە لەدەرەوەی ستەیجە و شوێنێكە هەموو روداوەكان بەدەوریدا دەسورێنەوە.
لێرە زۆر جار هەندێك دەرهێنەر ئاماژەی ئەو باخە لەسەر شانۆ نیشان دەدەن ، ئەمە خەیاڵی دەرهێنەرە. بۆیە دەبێت ئەوە بزانین لە بیركدنەوەی دراماتۆرگی لە شانۆدا جیاوازی هەیە لەنێوان شوێن لەسەر تەختەی شانۆ و شوێن لەدەرەوەی تەختەی شانۆ
دوو / ئێكسسوارات”پێداویستیەكان”:
شوێن لەشانۆدا ئێكسسواری لەناو خۆیدا هەڵگرتووە، ئەمە لە شانۆی كلاسیكیدا زۆر كەمە ، ئێكسسوار لەناو شانۆدا زۆر گەمە و ئەگەر هەشبێت ئەوا ئاماژەیەكی دیاری كراویان هەیە ، ئێمە لێرە مەبەستمان لە ئێكسسوار پارچەكانی دیكۆر نیە ، نا زۆرجار ئەم ئێكسسوارانە دەكەونە دەرەوەی شانۆكە و قسەی لەبارەوە دەكرێت و نایبینن. هەندێك پێداویستسن كە قسەیان لەبارەوە دەكرێت و واتا وەردەگرن لەناو دەق دا .
سێ / كات:
لە شانۆدا كات زۆر رەهەندی جیاوازی هەیە، یەكێك لە رەهەندەكانی ئەو روداوەیە كە رودەدات ، واتەلە چ ساڵێك یان چ پۆلێنێكی زەمەنی ئەو روداوە رویداوە. هەندێك كات تێكەڵ بون و ئاوێتە بونی كات دەبینین. بۆنمونە رەنگە شانۆی یۆنانی كلاسیكی وێنەیەكی تایبەتی لە كاتێكی دیاریكراومان پێ ببەخشێت، بۆ مرۆڤێكی دیاری كراو لەناو كاتێكی دیاركراودا كە مرۆڤی یۆنانی كۆنە لە سەدەكانی پێش هاتنە بونی عیسا ، و نمایشكردنی لەم سەدەی بیست و یەكەدا ، لێرەدا دەرهێنەر هەلبژاردنێكی هەیە بە هێشتنەوەی كات وەك خۆی یان گۆرانكاری كردن تێیدا لەم خاڵەدا زۆرجار شانۆكانی ئێمە شكست دەهێنن ئەویش لە بەر نەبونی دراماتۆرگە ، چونكە ئەوان لە بە ئێستا كردنی زەمەندا زۆرجار تەنها دروشم و جل و بەرگ بەكار دێنن ، یان وەكو ئەوەی لە نمایشی ” لەبیرئەچیتەوە وەك ئەوەی نەبوبی” دیمان زمان و زەمەن تێكەڵ دەكەن و لە كۆتایشدا سەرلێشێواوی دروست دەبێت. بۆیە دەرهێنەر دەبێت زۆر بەوریایەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم بژاردەیەی بەردەیتی بكات ، لەبەر ئەوەی دەستبردن بۆ ئەم خاڵە دەستبردنە بۆ كۆی پرۆسەی واتا كانی ناو دەق.
خاڵێكی دیكەش كە گرنگە ئەوەیە كە دراماتۆرگی دەپرسێت ئایا كات بەدوا یەكدا هاتوە یان پارچە پارچەیە ” ئەمەش خاڵێكی جیاوازی نێوان داستانی و درامیە
بۆنمونە ئەگەر یەكێتی كات بونی هەبوو واتە روداوەكان لە نێوان شە و رۆژێكدا رودا ، هیچ مەجالێك نیە كە كارەكتەرەكە كۆی سروشتی ئەو بگۆڕێت، رەنگە بیر و بۆچونی بگۆڕدرێت ، بەڵام كۆی سروشتی ئەو كارەكتەرە هەرگیز ناگۆڕدرێت.. ئەمە بەرونی لە دەقی مراوی كێوی ئیپسن دا دەبینرێت
چوار/ كارەكتەرەكان :
كارەكتەرە بەردەستەكان هەبووەكان كێن ؟ ئایا كارەكتەرێك هەیە لەدەرەوەی شانۆكەبێت و قسەی لەبارەوە بكرێت و نەبینرێت ؟ هەموو دەقێكی شانۆی بەشێوازێك لە شێوازەكان تایبەت مەندی خۆی هەیە لەم روەوە كەئەم خاڵەش زۆر وابەستەیە بە روداوەكانەوە كارەكتەر روداو دروست دەكات، یان روداو كاراەكتەر دروست دەكات ..؟
ئەمانە لەروی دەرەوەی دەق ، لە روی ناوەوەی دەق بەگشتی و هەموو نوسراوێك خاڵێكی جەوهەری هەیە ئەویش ئاماژەیە . ئاماژە شتێكە لەناو دەقدا كە لە ناو بنیادی گشتی دەقدا دەیدۆزیتەوە نەك لە روكاری دەرەوەی لە دەقە كلاسیكیەكان رەنگە ئاماژە لە بنیادی دەرەوە ببینی بۆنمونە ، ئۆدیپ و قەدەرەكەی ، بەڵام لە دەقێكی وەك چاوەروانی گۆدۆی بیكیت ئەمە لە روی دەرەوە نابینیی ، چاوەڕوانن ، چواوەروانی چین ..؟ ناوەكانیان ئاماژەیە بۆچی ..؟ ئەو پەتە بۆ لەملی ئەو كارەكتەیە .؟ ئەو كڵاوانە ئاماژەن بۆچی ..؟ هتد..
بۆیە بۆ شیكردنەوەی دراماتۆرگی مۆدێرن ئەبێت زۆر رۆبچینە ناو بنیادی بنەرەتی دەقەوە ..!
…………………………. كۆتای بەشی دووەم ………………………….
لە بەشی سییەم باس لە (دراماتۆرگی درامی و نا درامی و پۆست درامی دەكەم).
Copyright © DidiMn.com. All rights reserved.
