حه‌مه قادر
”لەم دنیایه‌دا ئه‌گه‌ر شتێک هه‌بێت ڕقم لێى بێت، ئه‌وه سینه‌مایه.“
— هۆڵدن کاوڵفێڵد، پاسه‌وانێک له مه‌زرا
که یه‌که‌م جار رۆمانى پاسه‌وانێک له‌مه‌زراى جەی دى سالنجەرم خوێنده‌وه، دواى پرسیارى ئه‌وه‌ى مرواییه‌کان چیان لێ دێت، یه‌کسه‌ر پرسیارى ئه‌وه‌م بۆ دروست بوو، سالنجەر بۆچى هێنده ڕقى له سینه‌مایه؟
سینه‌ما له سه‌ره‌تاکانیدا له ئیقتباسى ئه‌ده‌بییه‌وه ده‌ستی پێ کرد، زۆربه‌ى فیلمه‌کانى یه‌که‌مین ساڵه‌کانى مێژووى سینه‌ما له ئه‌ده‌بى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌مه‌وه وه‌رگیراون. گریفس D.W.Griffith که هه‌موو وه‌ک باوکى سینه‌ما ده‌یناسین، مۆنتاژى ته‌ریبى له ئه‌ده‌بیاتى چارلز دیکنزه‌وه وه‌رگرت. سێرگى ئه‌یزنشتاین Sergei Eisenstein ده‌رهێنه‌رى گه‌وره‌ى ڕووسیا، گرته کورته‌کانى خۆى به کارکردى وشه لاى جیمس جۆیس ده‌شوبهاند. فلاشباک/ فلاش فۆروارد، پلۆت، کاراکته‌رسازى، و به‌شی هه‌ره زۆرى زمانى سینه‌ما، قه‌رزدارى دونیاى ئه‌ده‌بیاته. سینه‌ما تا ئێستاش له په‌یوه‌ندییه‌کى توند و ئێجگار ورددایه له‌گه‌ڵ ئه‌ده‌بیات. وه‌ک ئه‌وه‌ى ئه‌ده‌بیات و سینه‌ما به‌تایبه‌تى له ئێستادا، بووبن به دوانه‌یه‌کى لێکجیانه‌کراو: فیلمسازان ده‌بێ ئه‌ده‌بیات بخوێننه‌وه، نوسه‌ران ده‌بێ فیلم ببینن.
به‌ڵام ڕه‌نگه ئه‌وه‌ى رۆمانى پاسه‌وانێک له مه‌زرا له زۆر رۆمانى دیکه جیا بکاته‌وه، هه‌جوویەکى ڕاسته‌وخۆى سینه‌ما و فیلم بێت له زمانى کارەکته‌رى سه‌ره‌کى، هۆڵدن کاوڵفێڵده‌وه. هۆڵدن به درێژایى ڕۆمانه‌که، به چه‌ندین شێوه و له زمانى مێردمنداڵانه‌ى خۆیه‌وه، به‌شێکى زۆر له ڕق و ڕه‌خنه‌کانى خۆى له ده‌وروبه‌ر به هۆى سینه‌ماوه ده‌خاته ڕوو. ئه‌م ڕقه تا ئاستێک ده‌ڕوات، که هۆڵدن راسته‌وخۆ ئه‌م دێڕه بڵێت: ”له‌م دنیایه‌دا ئه‌گه‌ر شتێک هه‌بێت رقم لێى بێت، ئه‌وه سینه‌مایه.” به‌ڵام ناوهێنانى سینه‌ما ته‌نها تایبه‌ت نییه به‌م ڕۆمانه، له زۆربه‌ى چیرۆک و نووسراوه‌کانى دیکه‌ى سالنجەردا سینه‌ما ئاماده‌یى هه‌یه.
به‌رهه‌مه‌کانى سالنجەر به جۆرێک قه‌رزدارى سینه‌مان، ڕه‌نگه ئه‌مه سه‌یر بێت نووسه‌رێک، که تا ئه‌م ڕاده‌یه ڕقى له سینه‌ما بێت، چۆن قه‌رزدارى سینه‌مایه! سالنجەر له ماڵه‌که‌یدا ئه‌رشیڤێکى گه‌وره‌ى سینه‌مایى هه‌بوو، چیرۆکێکى کراوه به فیلم، دواى چاپکردنى ڕۆمانى پاسه‌وانێک له مه‌زرا و کاریگه‌رییه گه‌وره‌که‌ى له‌سه‌ر ئه‌مریکا، زۆر له سینه‌ماکاران (بۆنمونه ئیلیا کازان) داواى به‌فیلمکردنى ئه‌م ڕۆمانه‌یان له سالنجەر کرد، به‌ڵام سالنجەر ڕازى نه‌بوو. ئه‌م رۆمانه لێوانلێوه له ناوى سینه‌ما، له ناوى ئه‌کته‌ر، له ناوى فیلمى جۆراوجۆر. هه‌موو ئه‌مانه ده‌رخه‌رى ئه‌و ڕاستییه‌ن سالنجەر به‌رله‌وه‌ى بکه‌وێته هه‌جووکردنى سینه‌ما، سینه‌ما (سینه‌ماى ئه‌مریکا)ى بینییوه و یه‌کێک بووه له بینه‌ره جیدییه‌کانى فیلمه‌کانى ئه‌وکات.
پاسه‌وانێك له مه‌زرا
به‌ڵام ئه‌وه‌ى لێره‌دا گرنگ بێت کاریگه‌رىی ناڕاسته‌وخۆى سینه‌مایه له‌سه‌ر نووسینى سالنجەر، که بیگومان ته‌نها پاسه‌وانێک له مه‌زرا ناگرێته‌وه و تایبه‌ته به به‌رهه‌مه‌کانى دیکه‌ى ئه‌م نووسه‌ره‌ش. گێرانه‌وه‌ى پاسه‌وانێک له مه‌زرا، گێڕانه‌وه‌یه‌کی سۆبجێکتیڤه (P.O.V ) ئێمه له چاوى کاوڵفێڵده‌وه رووداوه‌کان ده‌بینین و گێرانه‌وه‌که‌ش به‌ره‌و پێش ده‌چێت. به‌م جۆره کاوڵفێڵد کامێراى ناو ڕۆمانه‌که‌یه. کامێرایه‌ک که به ناو کۆمه‌ڵگەدا گه‌شت ده‌کات، شوێنه‌کان و مرۆڤه جیاوازه‌کان ده‌بینێت، کاوڵفێڵد کامێرایه‌کى پرسیارکه‌ر و گومانکار و ره‌خنه‌گرى ناو کۆمه‌ڵگەیه. کامێرایه‌ک که له ده‌ره‌وه‌ى سینه‌ما ده‌یه‌وێت سینه‌ما ببینێت. به‌شێک له ڕه‌خنه و قسه تونده‌کانى کاوڵفێڵد له‌سه‌ر ده‌وربه‌ر، به هۆى سینه‌ماوه شکڵ ده‌گرێت. بۆ نموونه، ئه‌و کاته‌ى قسه له‌سه‌ر دى بیى براى ده‌کات: “ئه‌وه کوشتوومى ئێستا دى بى له هۆڵیوود بووه به قه‌حبه.” (ل8) یان له شوێنێکى دیکه‌دا که ده‌که‌وێته ڕه‌خنه‌ى هه‌ڵسوکه‌وتى کچه‌کانى ناو یانه‌که، ده‌ڵێت: “هه‌رسێکیان به‌رده‌وام چاویان له ژووره نه‌فره‌تییه‌که‌دا ده‌گێرا، وه‌ک ئه‌وه‌ى چاوه‌ڕێ بن کۆمه‌ڵێک ئه‌ستێره‌ى سینه‌مایى نه‌فره‌تى له هه‌رساتێکدا بێ خۆیان به ژووردا بکه‌ن.” (ل 119) په‌یوه‌ندىی کاوڵفێڵد له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ر، بێگومان په‌یوه‌ندیی تاکێکه به کۆمه‌ڵگەکه‌یه‌وه. کاوڵفێڵد نازانێت چىی ده‌وێت، به‌ڵام بێگومان ده‌زانێت چىی ناوێت. ڕە‌خنه‌کانى کاوڵفێڵد له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگەکه‌ى، بێگومان چه‌ند ڕه‌خنه‌یه له هه‌ڵسوکه‌وتێکى دیاریکراو، ئه‌وه‌نده‌ش ڕه‌خنه‌یه له سه‌رچاوه‌کانى نۆرمه کۆمه‌ڵایه‌یتیه‌کان، که ڕه‌فتار و به‌هاى تایبه‌تى دروست ده‌که‌ن. گومان له‌وه‌دا نییه سینه‌ما له‌و سه‌رده‌مه‌ى ئه‌مریکا (بێگومان ئێستاش) به‌شدارییه‌کى گرنگى دورستبوونى ئه‌خلاقییاتى کۆمه‌ڵگەى ئه‌مریکى ده‌کات. سینه‌ما به‌شداره له په‌یوه‌ستکردنه‌وه‌ى تاکى ناو ئه‌م کۆمه‌ڵگەیه به خۆیه‌وه و داوجار به کۆمه‌ڵگە و جیهانیشه‌وه. کاوڵفێڵد زۆر جار خۆیشى وه‌ک مێردمنداڵێک ده‌که‌وێته ژێر ئه‌م کاریگه‌رییه‌وه: “من هێنده‌ى ژه‌هر ڕقم له فیلمه، به‌ڵام چێژ له لاساییکردنه‌وه‌ى ئه‌کته‌ره‌کان ده‌بینم.” (ل49) ئه‌گه‌ر بڕیار وا بێت سالنجەر له ڕێگه‌ى هۆڵدن کاوڵفێڵده‌وه ڕه‌خنه‌ى کۆمه‌ڵگە بکات، بێگومان ده‌بێ ڕه‌خنه‌ى ئه‌و سه‌رچاوانه‌ش بکات، که نۆرمه‌کانى ئه‌و کۆمه‌ڵگەیه دروست ده‌که‌ن، که بێگومان سینه‌ما یه‌کێکه له سه‌ره‌کیترینیان. به‌م جۆره ڕه‌خنه‌ى سالنجەر له سینه‌ما، ڕه‌خنه نییه له سینه‌ما وه‌ک ئه‌وه‌ى ده‌بینرێت، به‌ڵام ڕه‌خنه‌یه له‌و کاریگه‌رییه‌ى که ده‌شێت سینه‌ما له‌سه‌ر ئاستى گشتىی کۆمه‌ڵگەیه‌کدا دروستى بکات، ڕه‌فتاره‌کان دیارى بکات، بیرکردنه‌وه‌کان بگۆڕێت و به‌گشتى ئه‌خلاقیان بۆ ده‌ستنیشان بکات. سالنجەر له پاسه‌وانێک له مه‌زرا سینه‌ماى وه‌ک واقیعێکى ته‌ریب به واقیعى سینه‌ما ده‌رخستووه. واقیعێک که بۆ ڕه‌خنه‌لێگرتنى ناچار بووه ته‌نانه‌ت له زمانى کاوڵفێڵده‌وه بکه‌وێته ڕه‌خنه‌ى ئه‌کته‌ره‌کانیشى و وێنه‌ى واقیعییان دیسان دروست بکاته‌وه: “بۆ خاترى خوا خۆ تۆ ده‌تگوت جۆ بلۆ و دوودهگکییه؟ جۆ بلۆو؟ ئه‌و پیاوه زه‌به‌لاحه شه‌ڕانییه که هه‌میشه له فیلمه‌کانیدا رۆڵى شه‌قاوه و کاوبۆى ده‌بینێ؟” سالنجەر به‌م دێڕه به ته‌واوى قودسییه‌تى درۆزنانه‌ى په‌رده‌ى سینه‌ما تێک ده‌شکێنێت. زۆر ئاسان سۆپه‌رستاره‌کانى سینه‌ماش ده‌خاته‌وه جێگه‌ى ڕاسته‌قینه‌ى خۆیان و ماهییه‌تى درۆزنانه‌ى سینه‌ما ئاشکرا ده‌کات. کێشه‌ى سینه‌ما لاى سالنجەر له به‌رهه‌مه‌کانیدا ئه‌وه‌یه، که سینه‌ما واقیعى ڕاسته‌قینه‌ى ئێمه نییه، به‌ڵام هه‌موو ده‌یپه‌رستن! بۆ نموونه له چیرۆکى پێش جه‌نگ له‌گه‌ڵ ئه‌سکیمۆکان ده‌نووسێت: “ئه‌م کوڕه‌ى من په‌لکێش ده‌که‌ن بۆ بینینى هه‌ندێک فیلم که هه‌رگیز ڕوو ناده‌ن، فیلمى گه‌نگسته‌رى، ڤێستێرن، میوزکاڵ…”
به‌ڵام سینه‌ما، ئه‌م په‌رستگا مۆدێرنه، بۆچى هێند سالنجەرى ترساندووه؟! با بگه‌ڕێینه‌وه بۆ هۆڵیوودى ده‌یه‌ى چل، ئه‌و کاته‌ى که ڕۆمانى پاسه‌وانێک له مه‌زرا ده‌نووسرێت.
بێگومان مێژووى هۆڵیوود له ساڵانى چلدا گرێدراوى جه‌نگى ئه‌مریکا بوو له‌گه‌ڵ ده‌ره‌وه‌ى خۆیدا. له ساڵى 1941دا دواى ڕاگه‌یاندنى شه‌ڕى ئه‌مریکا و ژاپۆن، فرانکلین ڕۆزڤێلت سه‌رۆکى ئه‌وکاتى ئه‌مریکا، به‌شێکى به ناوى کاروبارى سینه‌مایى BMPA دامه‌زراند و هۆڵیوودییش کۆمیته‌ى کاروبارى جه‌نگى کرده‌وه.(1) له‌م قۆناغه‌دا هۆڵیوود به ته‌واوى ده‌بێته ئامڕازى پڕوپاگه‌نداى جه‌نگى ئه‌مریکا و ده‌وڵه‌ت شه‌ش ته‌وه‌رى بۆ فیلمه‌کانى هۆڵیوود پێشنیار کرد، که هاوکۆک بێت له‌گه‌ڵ مه‌به‌سته‌کانى جه‌نگدا. هۆڵیوود دواى ئه‌مه ده‌بێته شوێنى به‌رهه‌مهێنانى کۆمه‌ڵێک فیلمى بێنرخ بۆ خزمه‌تى مه‌به‌سته‌کانى جه‌نگ. چه‌ند فیلمێکى وه‌ک دروود بۆ دلێرى، ژیان له مه‌ترسیدا، فه‌رمانده‌ى هه‌وره‌کان، به‌ره‌و که‌ناره‌کانى تریپۆلى، ئێمه یه‌کگرتووین، نه‌فره‌ت له هیتله‌ر و تا دوایی. لێره‌وه خه‌ڵکى ئه‌مریکا له چاوى هۆلیوود و فیلمه‌کانییه‌وه ته‌ماشاى جه‌نگیان ده‌کرد. په‌یوه‌ندیى ئه‌وان له‌گه‌ڵ جه‌نگ و دوژمنه‌کانیان، په‌یوه‌ندییه‌ک بوو سینه‌ما دروستى کردبوو. له‌دواى ساڵى 1945یش، که جه‌نگ کۆتایی هات، هۆڵیوود ته‌نها ڕه‌هه‌نده پۆزه‌تیڤه‌کانى جه‌نگى لێک ده‌دایه‌وه نه‌ک کاره‌ساته ده‌روونییه‌کانى دواى جه‌نگ. “له نێوان ساڵانى 1941-1945 هۆڵیوود 1700 فیلمى به‌رهه مهێنا، که زیاتر له 500 دانه‌یان له‌سه‌ر جه‌نگ و فاشیزم دروست کران. هۆڵیوود له کاتى جه‌نگدا به شێوه‌ى بیستوچوار کاتژمێر ده‌رگەى سینه‌ماکانى به‌سه‌ر بینه‌راندا ده‌کرده‌وه و فیلمبینین وه‌ک کرده‌یه‌کى نه‌ته‌وه‌یى لێ هاتبوو. له‌دواى جه‌نگیش خه‌ڵکى به لێشاو ڕوویان له سینه‌ماکان ده‌کرد.” (٢)
ئه‌م زانییاریانه بۆچى گرنگن؟! له‌و چه‌ند دێڕه‌ى سه‌ره‌وه ده‌بینین که سینه‌ما له‌و کاتانه‌دا که سالنجەر سه‌رقاڵى نووسینى ڕۆمانه‌که‌ى بوو، سینه‌ما خۆراکى ڕۆحیی نه‌ته‌وه‌یه‌ک بوو که له چه‌ندین به‌ره‌وه په‌لامارى جیهانى دابوو. سینه‌ما بۆ ئه‌وکات جگه له‌وه‌ى په‌نجه‌ره‌ى کۆمه‌ڵگەى ئه‌مریکا بوو، به‌سه‌ر ده‌ره‌وه‌ى خۆیدا، به‌ڵکو جۆرێک ده‌رمانى ڕۆحى و ده‌روونییش بوو بۆ ئه‌و فشاره‌ى له‌سه‌ریان بوو. که‌واته زۆر ئاساییه که سینه‌ما به‌شدارییه‌کى ئاوها گرنگ بکات له دروستکردنى ڕە‌فتار و مێنتاڵیتیی کۆمه‌ڵگەى ئه‌مریکادا که بێگومان تا ئێستاش به‌رده‌وامه. سالنجەر زۆر باش ده‌زانێت سینه‌ما که له‌م قۆناغه‌دا کراوه به یارییه‌ک به‌ده‌ست ده‌وڵه‌ت و سوپاوه، چۆن ده‌توانێت کۆمه‌ڵگە له حه‌قیقه‌ته‌کان دوور بخاته‌وه. ڕقى هۆڵدن کاوڵفێڵد له سینه‌ما لێره‌وه ده‌ست پێ ده‌کات، له‌وه‌ى که سینه‌ما جگه له‌وه‌ى ڕه‌فتارى کۆمه‌ڵگە دیارى ده‌کات، ئاوهاش ده‌توانێ چاوبه‌ست له هه‌مومان بکات. سینه‌ما و فیلمبینین که وه‌ک له‌سه‌ره‌وه باس کرا، بووه‌ته کرده‌یه‌کى ده‌سته‌جه‌معى زۆر ئاساییه که له چاوى کاوڵفێڵده‌وه بکه‌وێته‌وه به‌ر ڕه‌خنه.
سالنجه‌ر
به‌ڵام سالنجەر زیاد له‌وه‌ى خۆى حه‌ز به ئاشکراکردنى بکات، له‌ژێر کاریگه‌ریی سینه‌ما و ته‌کنیکه‌کانى گێرانه‌وه‌ی سینه‌ماییدایه. ئێمه له‌سه‌ره‌وه باسمان له‌وه کرد که سینه‌ما و ئه‌ده‌بیات دوو جۆر گوزارشتى جیاوازن، به ڕاده‌یه‌ک جیاواز که که‌سێکى وه‌ک رۆبرت بریسۆن(3) پێى وایه مێژووى سینه‌ما تا ئه‌وکات بریتی بووه له مێژووى نماییشى ئه‌ده‌بى، نه‌ک سینه‌ما. به مانایه‌کى دیکه سینه‌ما نه‌یتوانیبوو سنوورى خۆى له‌گه‌ڵ ئه‌ده‌بیات جیا بکاته‌وه و بگاته زمانى تایبه‌تى خۆى. هه‌رچه‌نده ئه‌م قسه‌یه بۆ ئێستا به ته‌واوى ڕاست نییه و ده‌کرێ بڵێین ئیدى سینه‌ما نه‌ک ته‌نیا ته‌واو له ئه‌ده‌ب (له‌ڕووى ته‌عبیره‌وه) دوور که‌وتووەته‌وه، به‌ڵکو کاریگه‌رییشى له‌سه‌ر نووسین و ئه‌ده‌بیات دروست کردووه. سالنجەر هه‌م له پاسه‌وانێک له‌مه‌زرا و هه‌م له چیرۆکه‌کانیدا (هۆشیارانه یاخود ناهۆشیارانه) چه‌ندین ته‌کنیکى سینه‌مایى بۆ گێرانه‌وه به‌کار ده‌بات. له‌هه‌ندێک شوێندا ڕاسته‌وخۆ ئاماژه به‌م کاریگه‌رییه ده‌دات، له هه‌ندێک شوێنى دیکه‌دا به جۆرێک دێڕه‌کان ڕیز ده‌کات وه‌ک ئه‌وه‌ى هه‌ر دێڕێک گرته‌یه‌کى سینه‌مایى بێت و بوارى وێنه‌سازى ده‌خوڵقێنێت.
هه‌موو ئه‌مانه جگه له‌وه‌ى که به‌رده‌وام سینه‌ما له ناو ئه‌ده‌بیاتى سالنجەردا ئاماده‌یى هه‌یه. زێده‌ڕۆیى نییه ئه‌گه‌ر بڵێین ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌شانه‌ى که له‌م ڕۆمانه‌دا به جۆرێک په‌یوه‌ندییان به قسه‌کانى کاوڵفێڵده‌وه هه‌یه له‌سه‌ر فیلم و سینه‌ما لا بده‌ین، بێگومان که‌لێنێک له ڕۆمانه‌که‌دا دروست ده‌بێت.
بۆ نموونه سالنجەر کورتەچیرۆکى من حه‌پۆلم به‌م شێوه‌یه ده‌ست پێ ده‌کات:
”سه‌عات نزیکه‌ی هه‌شت، تاریک بوو، بارانیش ده‌باری، ساردیش بوو، وه‌ک سه‌لاجه، ده‌نگی باش ده‌هات، هه‌روه‌ک فیلمه ترسناکه‌کان له‌و شه‌وه‌دا که پیاوخراپی فیلمه‌که ده‌کوژرێت.”
ئه‌م ده‌ستپێکه له چیرۆکدا زۆر به ئاشکرا ده‌یسه‌لمێنێت، که چۆن سینه‌ما لاى سالنجەر بووه به به‌شێک له تێڕوانینه‌کانى بۆ دونیا. دوو جۆر کاریگه‌رىی سینه‌ما له‌م ده‌ستپێکه‌دا ده‌بینین: یه‌که‌م، ناوهێنانى سینه‌ما و چواندنى ئه‌و فه‌زایه‌ى کارەکته‌ر هه‌ستى پێ ده‌کات به فه‌زاى فیلمێکى ترسناک، دووه‌م، خۆبینینه‌وه‌ى کارەکته‌ر وه‌ک ئه‌کته‌رێکى سینه‌ما له ناو فیلمێکى ترسناکدا. بێگومان ده‌ستپێکێکى زۆر به‌مانایه، وێنه‌یه‌که که سالنجەر به هۆى سینه‌ماوه توانیویه‌تى وێنه‌ى دیکه‌ش له ناو وێنه‌ى یه‌که‌مدا دروست بکات. ئه‌گه‌رچى نووسه‌ر تا کۆتایى ته‌مه‌ن ڕێگه‌ى به هیچ ده‌رهێنه‌رێک نه‌دا فیلمێک له‌سه‌ر ڕۆمانى پاسه‌وانێک له مه‌زرا دروست بکات، به‌ڵام خۆیشى له نامه‌یه‌کدا بۆ فیلمسازێک نکۆڵى له‌وه ناکات، که ئه‌م ڕۆمانه چه‌ندین دیمه‌نی تێدایه که ده‌کرێ ته‌واو سینه‌مایى بن.(4) بێگومان به‌فیلمکردنى پاسه‌وانێک له مه‌زرا ئێجگار سه‌خته، به‌ڵام که‌س ناتوانێ نکۆڵى له‌وه بکات که چه‌ند دیمه‌نێکى وه‌ک تاریکیی ژوورى خوشکه بچووکه‌که‌ى کاوڵفێڵد ئه‌و کاته‌ى پاره‌که ده‌دات به کاوڵفێڵد، یان بارینى باران و وڕکگرتنى خوشکه‌که‌ى لاى شارى یارییه‌که، دیمه‌نى لێخورینى شه‌وانه‌ى ته‌کسییه‌کان و ئه‌و پرسیاره‌ى که کاوڵفێڵد له شۆفێره‌که‌ى ده‌کات، فه‌زاى گشتیی به‌شى ناوخۆیى قۆتابخانه‌ى پێنسى، فه‌زاى کافه و تا دوایی، ده‌کرێت سینه‌مایى بن و سالنجەر سوودى له سینه‌ما وه‌رگرتبێت بۆ نووسینیان.
له چیرۆکى پێش جه‌نگ له‌گه‌ڵ ئه‌سکیمۆکاندا، سه‌رنجى ئه‌م چه‌ند دێڕه بده‌ن: “دواتر له‌سه‌ر کورسیه‌کى حه‌ریریی گوڵدار دانیشت، قاچى خسته سه‌ر قاچ، و ده‌موچاوى به ده‌ستى داپۆشى، وه‌ک که‌سێک که له‌شى داهێزرابێت، یان چاوى ئازارى به‌رکه‌وتبێت، نووکى په‌نجه کراوه‌کانى له چاوه نوقاوه‌که‌ى ده‌خشاند، ده‌ستى له ده‌موچاوى دورخسته‌وه و گوتى: ئه‌مرۆ ترسناکترین رۆژى ته‌مه‌نى من بوو.” هه‌موو ئه‌م کورته دێرانه سه‌ربه‌خۆیى خۆیان هه‌یه، وه‌ک گرته (shot)ێک که له سینه‌مادا بچووکترین به‌شى فیلمه. هه‌ریه‌ک له‌م دێڕه کورتانه ده‌کرێت گرته‌ى فیلمێک بن. سالنجەر به ته‌واوى ورده‌کارییه‌کانى ئه‌م جووڵه‌یه‌ى بۆ ئێمه وێنا کردووه. وه‌ک ئه‌وه‌ى ستۆرى بۆرد و دیکۆباجى فیلمێکمان له به‌رده‌ستدا بێت.
سالنجەر نۆڤلێتێکى هه‌یه به ناوى دارستانى ئاوه‌ژوو، که پڕه له نموونه‌ى جۆراوجۆر بۆ ئه‌م باسه‌ى ئێمه. له به‌شێکى نۆڤلێته‌که‌دا ئه‌و کاته‌ى، که گێره‌ره‌وه ده‌یه‌وێت بگوازێته‌وه بۆ زه‌مه‌نێکى دیکه، گواستنه‌وه‌یه‌کى سه‌رنجراکێش ده‌بینین و ده‌ڵێت: “له‌م شوێنه‌ى چیرۆکه‌که‌دا ده‌مه‌وێت له ته‌کنیکێکى هۆڵیوودى به‌کار ببه‌م. ڕۆژژمێرێک که په‌ڕه‌کانى به هۆى باى پانکه‌یه‌کى کاره‌بایى نادیاره‌وه، هه‌ڵده‌درێته‌وه و دره‌ختێکى گه‌وره له ستۆدیۆیه‌کدا له ماوه‌ى دوو چرکه‌دا، له زستانێکى سه‌خت و سارده‌وه ده‌گاته به‌هارێکى سه‌وز”. (ل٤٢)
ئه‌م گواستنه‌وه/ترانزه‌یشنه هه‌روه‌ک ده‌ستپێکى چیرۆکى من حه‌پۆلم، له دوو ئاستدا سینه‌ماییه. هه‌م وه‌ک ناوهێنانى ڕاسته‌وخۆى سینه‌ما و هۆڵیوود، هه‌م وه‌ک به‌کاربردنى ته‌کنیکى سینه‌مایى.
بێگومان نمونه‌ى زۆرتر هەن، به‌ڵام گرنگ ئه‌وه‌یه که بزانین ئه‌گه‌رچى سالنجەر سینه‌ما یان باشتره بڵێن کاریگه‌ریی سینه‌ماى خۆش ناوێت، به‌ڵام وه‌ک قه‌رزدارى سینه‌ما ده‌مێنێته‌وه. سینه‌ما به هه‌موو شێوازێک به‌شێکى دانه‌بڕاوه له ئه‌ده‌بیاتى سالنجەر.
هۆڵدن کاوڵفێڵد له به‌شێکى ڕۆمانى پاسه‌وانێک له مه‌زرادا ده‌ڵێت: “ئاخر له‌وه تێده‌گه‌م که‌سێک که کارێکى دیکه‌ى نه‌بێت، بڕوا بۆ سینه‌ما، به‌ڵام که‌سێک زۆر مه‌به‌ستى بێ بچێ و ته‌نانه‌ت به هه‌ڵه‌داوان ده‌ڕوات تا زوو بگاته ئه‌وێ ، ئه‌وه خه‌فه‌تم ده‌داتێ.”
ساڵانى نووسینى ئه‌م ڕۆمانه هێشتا سنوورى سینه‌ما وه‌ک پیشه‌سازى/سینه‌ما وه‌ک هونه‌ر دیارى به ته‌واوى ڕوون و ئاشکرا نه‌بوو. هێشتا شاکاره گرنگه‌کانى سینه‌ما زۆربه‌یان دروست نه‌کرابوون. به کورتى هێشتا سالنجەر نه‌یزانیبوو سینه‌ما ده‌شێت بگاته ئه‌و ئاسته هونه‌رى و نوخبه‌ییه‌ى، که نه‌ک خه‌ڵک بۆ بلیتکڕین ڕیز نه‌به‌ستن، به‌ڵکو ته‌نها که‌مینه‌یه‌ک بینه‌رى بن. سینه‌مایه‌ک که دیسان به پێچه‌وانه‌وه کاریگه‌رى له‌سه‌ر ئه‌ده‌بیاتیش ده‌بێت. سینه‌مایه‌ک که سالنجەر لێى ده‌ترسێت سینه‌مایه‌ک نه‌بوو هونه‌رى، سینه‌مایه‌ک نه‌بوو که به ته‌واوى له نیوه‌ى دووه‌مى سه‌ده‌ى بیسته‌مدا ڕه‌گى داکوتا، به‌ڵکو سینه‌مایه‌کى ساخته‌کار و بازرگانى بوو. سینه‌مایه‌ک بوو که کۆمه‌ڵگە ده‌کات به یارییه‌ک و چۆنى بوێت به‌ڕێوه‌ى ده‌بات.
که سالنجەر باسى سینه‌ما ده‌کات، باسى دیوه ترسناکه‌که‌ى سینه‌مایه‌ک ده‌کات، که لێکه‌وته‌کانى له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگە بینیبوو.
په‌راوێز و سه‌رچاوه‌کان
به داخه‌وه جگه له ڕۆمانى پاسه‌وانێک له مه‌زرا که لە لایه‌ن ژوان جه‌لاله‌وه کراوه به کوردى، هیچ به‌رهه‌م و ته‌نانه‌ت (تائه‌و شوێنه‌ى من بزانم) کورته‌چیرۆکى سالنجەر نه‌کراوه به کوردى. هه‌ربۆیه زیاتر له‌م گوتاره‌دا گرنگیی ئێمه له‌سه‌ر ئه‌م رۆمانه بوو.
جه‌ى.دى سالنجەر/پاسه‌وانێک له‌مه‌زرا/ وه‌رگێرانى له ئینگلیزییه‌وه: ژوان جه‌لال. له‌بڵاوکراوه‌کانى ناوه‌ندى غه‌زه‌لنوس بۆ چاپ و بڵاوکردنه‌وه.
1.دیوید.ا.کوک/ تاریخ جامع سینه‌ماى جیهان/ترجمه هوشنگ ازادى ور/جلد اول/ ص: 555 نشر چشمه/تهران
3.بۆ زیاتر خوێندنه‌وه له‌سه‌ر بۆچۆنه‌کانى رۆبێرت بریسۆن و سینه‌ماتۆگرافى بڕوانه/ سینه‌ماتۆگراف و ئه‌ده‌بیات: بابه‌ک ئه‌حمه‌دى، وه‌رگێرانى حه‌مه قادر. له گۆڤارى گه‌لاوێژى نوێ.
تێبینى: جگه له پاسه‌وانێک له‌مه‌زرا، چه‌ند چیرۆکێکى سالنجەر وه‌ک:
من حه‌پۆلم/ به‌رله‌جه‌نگ له‌گه‌ڵ ئه‌سکیمۆکان/جه‌نگه‌ڵى ئاوه‌ژوو و ..هتدى وه‌رگیراوه.
له‌م لینکه‌دا ماڵپه‌رى تایم چه‌ند فیلمێکى دیاریکردووه که ئیلهامیان له‌به‌رهه‌مه‌کانى سالنجەر وه‌رگرتووه:
Copyright © DidiMn.com. All rights reserved.
