دیدی من
دانا ڕەئووف
ئاریان مونشکین له گه‌مه‌یه‌کی سیاسی توندوتیژدا رووبه‌ڕووی ئیسلامییه توندڕه‌وه‌کان ده‌بێته‌وه و به شێوازێکی نوێ، له ده‌روازه‌کانی شانۆی کلاسیکی فه‌ره‌نسییه‌وه، له ته‌رتوفی مۆلێره‌وه، په‌رده له ڕووکاره ناشرین و دڕنده و به سیاسیکردنی ئیسلامییه توندڕەوەکان هه‌ڵده‌ماڵێت. ئه‌م خوێندنه‌وه نوێیه‌ی شانۆی “رۆژ” ڕاستییه‌کی تری هێز و گه‌وهه‌ری شانۆمان بۆ ده‌رده‌خات: به‌ستنه‌وه‌ی ته‌رتوف به ئیسلامی و توندڕەوەکانەوە، بیرۆکه‌ی شانۆنامه‌که زیاتر ئاشکرا ده‌کات. له‌پڕ بۆمان ده‌رده‌که‌وێت بۆچی و چۆن ئه‌م شانۆنامه‌یه رۆژێک له رۆژان بۆ مۆلێر، بۆ ژیانی هونه‌ری پاریس، له هه‌زار و شه‌ش سه‌ده‌کاندا گرینگ بووه، بۆچی رۆژێک له رۆژان ئه‌م شانۆنامه‌یه له پاریس، له کۆشکی پادشا و له‌سه‌ر شانۆکان قه‌ده‌خه کراوه. مۆلێر شانۆنامه‌ی ته‌رتوف له ساڵی 1664 دا ده‌نووسێت، بۆ ئه‌وه‌ی به‌گژ بیروبۆچوونه توندڕه‌وه‌کانی کڵێسادا بچێته‌وه، په‌رده له‌سه‌ر درۆ و ده‌له‌سه‌کانی قه‌شه‌کان هه‌ڵبماڵێت، له‌هه‌مانکاتدا دووپاتی ئه‌وه‌ش بکاته‌وه، که چۆن کڵێسا، به‌هۆی ده‌سه‌ڵاتێکی ره‌ها و ئایین و بیروباوه‌ڕه ئاینییه‌کان، بۆ مه‌به‌ستی خۆیان و له خشته‌بردن و سه‌رکۆنه‌کردنی خه‌ڵکی به‌کارده‌هێنن، ئایینیان کردۆته ده‌سه‌ڵات و ئامرازێکی سیاسی. ئه‌م مه‌سه‌له‌یه بۆ ئه‌و کاته‌ی فه‌ره‌نسا مه‌ترسیدار بووه، شانۆنامه‌که قه‌ده‌خه ده‌کرێت و دژایه‌تییه‌کی زۆری مۆلێر ده‌کرێت، ناچاریشی ده‌که‌ن، که سه‌رله‌نوێ شانۆنامه‌که بنووسێته‌وه و گۆڕانکارییه‌کی بنه‌ڕه‌تی تیادا بکات.<٢٢>
ئاریان مونشکین به نه‌مایشی ته‌رتوف دووپاتی ئه‌وه ده‌کاته‌وه، که ئه‌م شانۆنامه‌یه ئێستا، هه‌روه‌ک دوو سه‌ده له‌مه‌وبه‌ر هه‌مان کاریگه‌ری سیاسی و ده‌روونی خۆی هه‌یه.
ئاریان مونشکین ته‌رتوف ده‌کاته که‌سێکی ترسناکی توندڕه‌وی فونده‌مه‌نتالیستی ئایینی یه‌کێک له وڵاته عه‌ره‌بییه‌کان، ههموو ئاماژه‌کان به‌ره‌و جه‌زاییر ده‌چێت. کاره‌کته‌ری (ئۆرگۆن) ده‌که‌وێته ژێر باوه‌ڕه دینییه‌که‌ی ته‌رتوفه‌وه، ملکه‌چی داواکارییه‌کانی ده‌بێت و ده‌یهێنێته ماڵه‌که‌ی خۆیه‌وه، په‌یمانی ده‌داتێ، که کچه‌که‌ی لێی ماره بکات، له بارێکی دژوار و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئۆرگۆن و (دامیس) ی کوڕیشدا، له‌سه‌ر به‌هه‌ڵه‌داچوونی ئۆرگۆنی باوکی، ئۆرگۆن ههموو سه‌روه‌ت و سامانه‌که‌ی له‌سه‌ر ته‌رتوف تاپۆ ده‌کات. ته‌رتوف له‌کاتێکدا، که ده‌یه‌وێت ژنه‌که‌ی ئۆرگۆن (ئه‌لمیر) له‌خشته‌به‌رێت، راستی و مه‌رام و پلانه‌کانی ئاشکرا ده‌بێت، بەم شێوەیەش ئۆرگۆن به ته‌واوه‌تی له حه‌قیقه‌تی که‌سایه‌تی ته‌رتوف تێ ده‌گات.
ته‌رتوف له‌دوای ئه‌م په‌رده لەسەر هه‌ڵماڵینه‌و له‌بری ئه‌وه‌ی به شه‌رمه‌زاری له ماڵه‌که‌ی ئۆرگۆن بچێته ده‌ره‌وه، ده‌یه‌وێت تۆڵەیان لێ بکاتەوە و ئه‌م ئه‌وان بکاته ده‌ره‌وه، ئه‌وه ده‌هێنێته‌وه بیری ئۆرگۆن که ئه‌و، واتە (ته‌رتوف) ئێستا خاوه‌نی موڵک و ماڵه‌کەیە و ده‌بێت ده‌ستبه‌جێ ماڵەکەی بۆ چۆڵ کەن. هه‌روه‌ها له هه‌مانکاتداو بۆ ئه‌وه‌ی گرفته‌که زیاتر خه‌ست بکاته‌وه، ئۆرگۆن به‌وه‌ش تاوانبار ده‌کات، که ته‌زویری له هه‌ندێک دێکۆمێنتی فه‌رمیدا کردووه، بۆیه ده‌یه‌وێت پەردە لە ڕووی ئەم کارەشی هەڵماڵێت و له به‌ندیخانه‌شی توند بکات. به‌ڵام له‌کۆتاییدا پادشا دێت، ئۆرگۆن رزگار ده‌کات و ته‌رتوف ده‌خاته به‌ندیخانه‌وه.
ئاریان مونشکین، شانۆنامه‌ی ته‌رتوف، که یه‌کێکه له شانۆنامه کۆمیدیا گرینگه‌کانی شانۆی کلاسیکی فه‌ره‌نسی، وه‌ک شانۆنامه‌یه‌کی تراجیدیای گرێکی پێشکه‌ش ده‌کات و کاره‌کته‌ری ئۆرگۆن ده‌خاته چه‌قی ڕووداوه‌کانه‌وه.<٢٣>
له‌م نه‌مایشه‌دا شوێن باخچه‌یه‌کی ناوه‌وه، یان پشته‌وه‌ی باخچه‌یه‌کی میللیی خانووبه‌ره‌یه‌کی ترادیشونی له وڵاتی جه‌زائیرە، به‌بێ ئه‌وه‌ی ناوی هیچ شوێنێک بهێنرێت. تیشکی رۆژێکی به‌تین له سه‌ره‌وه و به شێوه‌یه‌کی شاقووڵی خۆی به‌سه‌ر شانۆکه‌دا (شوێنه‌که‌دا) په‌خش کردووه، فرۆشیارێکی گه‌ڕۆک به عه‌ره‌بانه‌یه‌که‌وه مۆسیقا ده‌ژه‌نێت و به‌سه‌ر شانۆکه‌دا تێده‌په‌ڕێت. ئاریان مونشکین بۆ ئه‌م کاره‌کته‌ره مۆسیقای هونه‌رمه‌ند و گۆرانیبێژی جه‌زائیری (شه‌بیب حه‌سه‌ن) به‌کارده‌هێنێت، که ساڵێک به‌ر له‌م نه‌مایشه، ئیسلامییه توندره‌وه‌کان له جه‌زائیر تیرۆری ده‌که‌ن.<٢٤>
کاره‌کته‌ری ئه‌م فرۆشیاره گه‌ڕۆکه بێده‌نگه، له‌بری قسه‌کردن گۆرانی ده‌ڵێت و مۆسیقا ده‌ژه‌نێت. ئه‌م فرۆشیاره چه‌ندین جار له دووتوێی رووداوه‌کانه‌وه ده‌رده‌که‌وێت، به‌سه‌ر شانۆدا تێده‌په‌ڕێت و به‌مه‌ش له چه‌مکی ئاهه‌نگئامێز و حیکایه‌تخوانه‌کانی وڵاتانی باکوری ئه‌فه‌ریقا: تونس، جه‌زائیر و مه‌غریب نزیک ده‌بێته‌وه، سوودیان لێ وه‌رده‌گرێت و رۆحی شانۆنامه‌که، خودی نه‌مایشه‌که له ئه‌تمۆسفێری کۆڵان و سه‌رشه‌قامه‌کانی ئه‌م وڵاتانه‌وه نزیک ده‌کاته‌وه. له‌هه‌مانکاتدا ئه‌م کاره‌کته‌ره، وه‌ک فرۆشیارێک په‌یوه‌ندییه‌کی خۆڕسکی ئاسایی و راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ ئافره‌ته گه‌نجەکان، کاربه‌ده‌ستان و خه‌ڵکی ناو خانووبه‌ره‌که‌دا دروست ده‌کات.
ئۆرگۆن نوێنه‌ری باوکێکی کۆنه‌پارێزه، یاساکانی باوکسالاریی په‌یڕه‌و ده‌کات و پاشایه‌کی به زه‌بروزه‌نگی ماڵی خۆیه‌تی. به‌هیچ شێوه‌یه‌ک بوار به خێزانه‌که‌ی نادات به‌بێ ڕه‌زامه‌ندی ئه‌و، هیچ کارێک بکه‌ن و هیچ هه‌نگاوێک بنێن و به هیچ شێوه‌یه‌کیش وه‌ڵامی هیچ که‌سێک و هیچ پرسیارێک سه‌باره‌ت به ته‌رتوف ناداته‌وه.
ته‌رتوف که‌سێکی پیرۆزه و له سه‌رووی ههموو بۆچوون و تێڕامان و پرسیارکردنێکه‌وه‌یه.
ته‌رتوف ههموو جارێک به ده‌رکه‌وتن و هاتنه‌ژووره‌وه‌ی بۆ سه‌ر شانۆ، جۆره مه‌ترسییه‌ک دروست ده‌کات، هه‌میشه به‌ر له هاتنه‌ژووره‌وه‌ی، له بڵندگۆکانه‌وه گوێمان له چه‌پڵه‌ڕێزان و پیاهه‌ڵدانی جه‌ماوه‌ر ده‌بێت، ته‌رتوف- یش به شێوه‌یه‌کی به‌رده‌وام چوارده‌وری به کۆمه‌ڵێک ڕیش درێژی چاو ده‌رپۆقیوی جلو‌به‌رگ ڕه‌ش ده‌وره دراوه، کە هه‌ر یه‌کەیان چرایه‌کی سووری به ده‌سته‌وه‌یه، وه‌ک هێماگه‌لی ده‌ستێکی خوێناوی.
ئۆرگۆن له‌م هاوکێشه‌یه‌دا وێنه‌یه‌کی گونجاوه، ئه‌ویش وه‌کوو ئه‌وان جلوبه‌رگی درێژی ره‌شی له‌به‌ردایه. له به‌رامبه‌ری ئه‌وان، ژنه‌که‌ی ئۆرگۆن (ئه‌لمیر)، کچه‌که‌ی (ماریان)، کوڕه‌که‌ی (دامیس) و که‌نیزه‌ی ماڵه‌که‌ش (دۆرین) جلی سپییان له‌به‌ردایه، ره‌ش و سپی له گه‌مه‌یه‌کی سیاسی، دەروونی و خوێناویدا رووبه‌ڕووی یه‌کتری ده‌بنه‌وه. به‌ڵام که ئۆرگۆن ماریانی کچی ده‌به‌خشێت به ته‌رتوف، ده‌ستبه‌جێ سه‌رپۆشێکی درێژ و ئاودامان ئه‌درێت به سه‌ر قژه درێژه رووته‌کەی ماریاندا. که دامیس له‌گه‌ڵ ئۆرگۆنی باوکی به‌رووی یه‌کتردا ده‌ته‌قنه‌وه و دامیس ناره‌زایی به‌رامبه‌ر به هه‌ڵسوکه‌وته‌کانی باوکی ده‌رده‌بڕێت، ئه‌وا پیاوه ریش درێژه جل ڕه‌شه‌کانی ته‌رتوف دێن، به شێوه‌یه‌کی توندوتیژ و تۆتالیتار دامیس ده‌به‌ن.
ئاریان مونشکین ههموو ساته کۆمیدییه‌کان له‌م نه‌مایشه‌دا ده‌کاته ئازار و تراجیدیایه‌کی قووڵ، ته‌نانه‌ت له کۆتاییشدا رێگایه‌کی قووتاربوون بۆ ئۆرگۆن و خێزانه‌که‌ی نادۆزرێته‌وه. ئه‌م ریژیسۆره له‌بری پادشا، که له کۆتایی شانۆنامه‌که‌دا ده‌رده‌که‌وێت و ئۆرگۆن رزگار ده‌کات، موو‌چه‌خۆرێکی گه‌نده‌ڵ ده‌هێنێته ژووره‌وه، به‌مه‌ش دووپاتی ئه‌وه ده‌کاته‌وه، که ههموو کۆمه‌ڵگاکه له بنه‌ڕه‌ته‌وه گه‌نده‌ڵ و توندڕه‌ون.
گرینگی ئه‌م نه‌مایشه له‌وه‌دایه، که ئاریان مونشکین کۆمیدیایه‌ک وه‌رده‌گرێت و تراجیدیایەکمان پێشکه‌ش ده‌کات، پێکه‌نین ده‌کاته هه‌ڵوێسته‌یه‌کی تراجیدی و ئه‌تمۆسفێری ریتواڵه هونه‌رییه‌که.
ئاریان مونشکین سەرلەنوێ شاکارێکی کلاسیکی لە مڕۆدا دەخوێندێتەوە؛ ڕەوتێکی سیاسی توندڕەو، بەکارهێنانی ئایین وەک ئامرازێکی سیاسی، بەکارهێنانی ڕەگەزی مێ (ئافرەت) وەک چەمکێکی موڵکدارێتی و سێکسی، بنەماکانی خێزان و پەیوەندییەکانی باوک و منداڵ، دەسەڵات و هەرەمی پەپوەندییەکان کۆدەکاتەوەو لە شاکارێکی کلاسیکییەوە، لە فەرەنسای سەدەی شانزەمەوە دەبەستێتەوە بە دیدو تێروانینە گلۆبالیزمییەکانی ئەم سەردەمەوە. ئاریان مونشکین تەرتوف و مۆلێر لە کۆمەڵگایەکی مۆدێرن و لە نێو سیستەمە پۆست مۆدێرنیزم و پۆست کۆلۆنیالیزمەکاندا بەرجەستە دەکات و خودی خۆمان بە ڕووتی دەهێنێتە بەردەم ئاوێنەیەکی روون و ئاشکرای ئەمڕۆمانەوە.
شانۆی “رۆژ” و ڕۆڵی مۆسیقا
بەشێکی زۆری نەمایشەکانی شانۆی “رۆژ” بە یارمەتی مۆسیقا و لە تۆن و دەنگی ئامێرە مۆسیقیەکانەوە دروست دەبن. مەشقە راگوزارییەکانیان لە مۆسیقاوە دەگاتە بەرەنجامە کۆتاییەکانیان و مۆسیقا ڕێگاکانیان بۆ دەکاتەوە، هەندێک جار لە خودی مۆسیقاوە دەست پێ دەکەن، مەشقەکانیان بنیات دەنێن، کارەکتەرەکانیان دەدۆزنەوە و ئەتمۆسفێرە تایبەتمەندەکانی خۆیان دەخوڵقێنن.
کۆمپۆسیتۆر و هونەرمەندی مۆسیقی Jean-Jaques Lemetre کە هەر لە سەرەتای دامەزراندنی شانۆی “رۆژ” ەوە لەگەڵ ئاریان مونشکین کاردەکات، مۆسیقای نەمایشەکانیان ئامادە دەکات. بۆ نموونە ئەم کۆمپۆسیتۆرە لە یەکەم رۆژەکانی پرۆڤەوە لەگەڵ ئەکتەرەکاندایە، بە مۆسیقا ئەتمۆسفێر و دەنگە گوزارشت ئامێزەکانیان، بە شێوەیەکی راگوزاری بۆ ئامادە دەکات، ریتمەکانیان رادەگرێت، هەر لەوێشدا مۆسیقاکەش دەنووسێت. جووڵانەوەی ئەکتەرەکان، بەکارهێنانی جەستە، دەنگ و پەیوەندییەکانیان، دەروازەیەکە بۆ ئەم هونەرمەندە و بۆ نووسینی مۆسیقاکەی. ئەکتەرەکانیش، کە وێنەکانیان لەلا رون و ئاشکرا دەبێت، بۆ ئەوەی دیالۆگی مۆسیقاکەشیان لەگەڵ رۆڵەکانیان بگونجێنن دەگەڕێنەوە بۆ لای ئەم کۆمپۆسیتۆرە و لەگەڵ ئەو قسە دەکەن. ئەم هونەرمەندە بەم شێوەیە دووپاتی رۆڵی خۆی لە پرۆسە شانۆییەکاندا دەکاتەوە (خودی دیدە مۆسیقییەکە لەسەر شانۆ دروست دەبێت، کە دیدەکەشم لەلا دروست بوو بۆ ئاریان مونشکین، ریژیسۆری کارەکە باسی دەکەم، گەر قایل نەبێت بەوەی من دامناوە، لەگەڵ ئەکتەرەکان دەدوێم تا بتوانم شتێکی تر بدۆزمەوە، منیش خۆم لەگەڵ ئەوان دەگونجێنم، خێرا گۆرانکاری لە مۆسیقاکەدا دەکەم. گەر شتێکیش لەسەر شانۆ ڕێک نەکەوێت، مۆسیقا دەتوانێت یارمەتی بدات، ئەمەش گەمەیەکە پێکەوە دەیکەین.)
پەیوەندییەکانی ئەم هونەرمەندە مۆسیقییە، تەنها بە ئاریان مونشکین-ەوە نییە، بەڵکو زیاتر پابەندە بە ئەکتەرەکانەوە، بە پرۆسەی نواندن و کاری ئەکتەرەوە لەگەڵ رۆڵەکانیاندا. کاری ئەم مۆسیقارە، وەک ئەوە وایە کە دەستی ئەکتەرەکان بگرێت و بەرەو پێشەوەیان بەرێت. یەکێک لە ئەکتەرەکان دەڵێت ( هەست دەکەین، کە ئەویش بە ڕۆڵەکەی خۆی هوشیارە، بە هەموو ئەو شتانەی کە لە مندایە، وەک ئەکتەر، بەتایبەتی لە کاتێکدا، کە لەسەر شانۆ رۆڵەکەم دەبینم. ئەو تەنانەت دەتوانێت هەست و سۆزی بینەران لەلای ئێمە دروست بکات.) زۆرجار ئاریان مونشکین و ئەکتەرەکانی باسی جۆرە سیحرێک دەکەن، کە بەرەو ڕوویان دەبێتەوە، بەتایبەتی لەو کاتانەدا، کە لە دیمەنێکدا، یان لە رەوشێکی تایبەتیدا دەگەرێنەوە بۆ یادەوەرییەکانیان، بۆ منداڵی… لەوێدا خۆشییەک، جۆرە بەختیارییەک یان خورپەیەک هەیە، کە دەبێت سەرلەنوێ بدۆزرێتەوە، هەرچەندە ترسێک رامان دەگرێت، یان لە رووی دەروونییەوە ئامادەنین بۆ ئەو رووبەرووبوونەوەیە. لەم کاتەدا مۆسیقا یارمەتیدەرە، دراماتۆرگە و ئەو ڕێگایەیان بۆ دەدۆزێتەوە، هەست و هۆشیان ئامادە دەکات، جەستەیان دەخاتە ئامادە باشییەوە تا بروایان بەو ساتە چاوەروان کراوە هەبێت.
ئاریان مونشکین سەبارەت بە هاوکاری و کارەکانی ئەم کۆمپۆسیتۆرە دەڵێت ( Jean-Jaques Lemetre گوێی سووک و هەست ناسکە. ئەو شوێن پێی هەموو ئەو شتانەی، کە لەسەر شانۆ رووئەدەن و بەرجەستە دەکرێن، دەکەوێت. ئەو دەتوانێت شوێن نەخمەی دەنگە جیاوازەکانمان و هێڵە دراماتۆرگییەکان بکەوێت. ئەو هەر وەک ئەوە وایە، کە ئاگای لە لێدانی دڵ و هەناسەدانی ئەکتەرەکان بێت.)
رۆڵی ئەم کۆمپۆسیتۆرە، هێندەی رۆڵی شانۆنامە نووسەکان گرینگە، لە مۆسیقاوە دەقە شانۆییەکان دەبنە کەرەستەیەکی فیزیکی بە دەستی ئەکتەرەکانەوە. هەر لە مۆسیقاشەوە وشەکان دەبنە وێنەو وێنەکان بە کارەکتەرو کارەکتەرەکان بە رۆحێکی زیندوو لە جەستەی ئەکتەرەکاندا. ئاریان مونشکین دووپاتی رۆڵی مۆسیقا دەکاتەوەو دەڵێت (ئێمە نەمایشی مۆسیقی پێشکەش دەکەین، مۆسیقا لە نمایشەکانماندایە، زۆر جار دەڵێن، کە شانۆو مۆسیقامان تێکەڵاو کردووە. ئەوەی ڕاستی بێت شانۆو مۆسیقا هەر لە سەرەتاوە، لەلای گرێکەکان و لەسەردەمی ئەنتیکدا، یەک یەکە بوون. بەڵام لەگەڵ رۆژگاردا، هێدی هێدی ئەو بڕیارە درا، کە مۆسیقا لە وشەو شانۆ جیابکرێتەوە.)
پەراوێزەکان
٢٢-کڵێسا فه‌ره‌نسییه‌کان هه‌رگیز له مۆلێر خۆش نابن، که مۆلێریش ده‌مرێت به ههموو شێوه‌یه‌ک هه‌وڵ ئه‌ده‌ن، به شێوه‌یه‌کی شایسته و به‌پێی داب و نه‌ریته دینی و کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان به خاک نه‌سپێردرێت، تا پادشا ناچار ده‌بێت مه‌سه‌له‌که یه‌کلایی بکاته‌وه و به چاره‌سه‌رێکی مامناوه‌ندی کڵێسا به‌وه رازی بکات، که ته‌رمه‌که‌ی مۆلێر به شه‌و و به نهێنی به‌خاک بسپێردرێت.
٢٣-مۆلێر که ئه‌م شانۆنامه‌یه له کۆشکی پادشا پێشکه‌ش ده‌که‌ن، خۆی رۆڵی (ئۆرگۆن) ی بینیوه.
٢٤-له نه‌وه‌ده‌کانی سه‌ده‌ی رابردوودا، ته‌وژمێکی توندوتیژی ئیسلامییه توندڕەوەکان ههموو جه‌زائیر ده‌گرێته‌وه، رۆژانه کوشتارێکی زۆر له‌سه‌ر شه‌قام و شوێنه گشتی و فه‌رمییه‌کاندا ڕووئه‌دات. ئیسلامییه توندڕه‌وه‌کان له‌پێش هوموو شتێک و ههموو که‌سێکدا ده‌که‌ونه کوشتن و تیرۆرکردنی چینه رۆشنبیر و هۆشیاره‌که‌ی جه‌زائیر: نووسه‌ر، شانۆکار، هونه‌رمه‌ندی سینه‌مایی، مۆسیقی و وێنه‌کێشه‌کان … هتد ده‌که‌نه قوربانی.
Copyright © DidiMn.com. All rights reserved.
