خەونەکەی خۆتم پیشاندە:ئێران و کێشەی گۆڕانکاری لە خۆرهەڵات

لە لایەن دیدی من 2 ساڵ پێش ئێستا

دیدی من – به‌ختیار عه‌لی

بەشی سێهەم: هەڵوێست بە تامی فیدیۆکلیپ

ئەگەر سەرنج بدەین، دەوڵەتی ئێران لە سەرەتای خۆپیشاندانەکانەوە هەوڵدەدات کێشەکان وەک کێشەی نەتەوەیی ڕووت، وەک گرفت لەگەڵ حیزبە کوردییەکاندا وێنابکات، یان وەک گرفت لە نێوان خەڵکانی حیجابدار و بێ حیجابدا… قەتیسمانی وێنەی بزاڤەکە لە هەندێک کردەی دیاریکراودا، هەوڵە بۆ پەرتکردن و لە بیربردنەوەی ئەو ڕاستییەی قەیرانی ئەم سیستمانە سەرتاسەرییە، ستەم بە هەموو ڕیشە و دەمارێکی ئەم ڕژێمانەدا چۆتە خوار. خودی پەرتکردنی وێنەکە لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە، ئەوە دەسەلەمێنێت کە کورتکردنەوەی وێنەی کۆی سیستم بۆ یەک وێنە یاخود یەک ململانێ یاخود بۆ یەک مەیدانی بەرەنگاری، ستراتیژی خودی سیستەمە و ستراتیژی سەرەکیشیەتی. لێرەوە ئەوانەی پرۆسەی گەڕان بۆ ئەلتەرناتیڤ بچوکدەکەنەوە، لە بنەڕەتدا تەنیا هەنگاوێکی زۆر کورت لە خودی سیستمەکەوە دوورن.

ڕژێمی ئێران نمونەیەکی زەقی ئیشکردنی کۆی سیستمی ستەمی خۆرهەڵاتی مۆدێرنە. بونیادێکە لەسەر ستەمی چینایەتی، نەتەوەیی، دینی، جنسی بونیادنراوە. هەموو فۆرمەکانی چەوسانەوە، لە چەوسانەی چینایەتی و ئابوورییەوە تا چەوسانەوەی نەتەوایەتی، لە چەوساندنەوەی ژنەوە بۆ چەوساندنەوەی کەمایەتییە دینییەکان، لە سانسۆرکردنی ئەدەب و هونەر و جوانییەوە تا سانسۆرکردنی ئینتەرنێت و بەستنی فەزای مەجازی، زنجیرەگەلێکن یەک تەواو دەکەن، هیچ یەک لە ئەڵقەکانی ئەو زنجیرە بە تەنیا ناپچڕێت، لە بەرئەوەی نوێنەران و تیوریزەکەران و جێبەجێکەرانی ئەم جۆرە ستەمە جیاوازانە، لە بنی کۆمەڵگاوە بۆ سەرەوە دەستەیەکی یەکانگیر و یەکگرتوون، بەرەیەکی پانوپۆڕن لە هێزی کۆمەڵایەتی و سوننەتیی کە وەک مەکینەیەکی گەورە لە چەندەها کەناڵی وەک «خێزان، مەکتەب، مزگەوت، میدیا» وە جیهانبینی خۆیان دەسەپێنن، لە هەر جێگایەکی ئەو زنجیرەشدا کێشە هەبێت پینەی دەکەن.

پرسیارێک لێرەدا گرنگ بێت ئەوەیە، بۆ هەموو ئەم فۆرمانەی چەوساندنەوە، یەک یەکەی یەکگرتوو دروستدەکەن، بۆ ئیشکردن لە دژ هەموو ئەم فۆرمانە لە خانە وردەکاندا، وەک ئیشکردنی ڕاستەوخۆ دژی دەسەڵاتی ناوەند گرنگە? بۆ چاو غافڵکردن لە هەر پایەیەک لە پایەکانی ئەم ڕژێمە «سیاسی ـ کۆمەڵایەتی»یە، ڕاستەوخۆ لەگەڵ خۆیدا زیندووبوونەوەی کۆی فۆرمەکانی تری چەوساندنەوە زامندەکات? یان ئەگەر پرسیارەکە باشتر دابڕێژین، بۆ ناکرێت شێوەکانی چەوساندنەوە بەش بەش لە مێژووی خۆرهەڵات بسڕینەوە? واتە ئەستەمە بەبێ ئەوەی نەتەوەکان ئازادبن ژن ئازاد بێت، ئەستەمە بەبێ ئەوەی دادگاکان سەربەخۆ بن نەتەوەکان مافیان زامن بێت، ئەستەمە چەوساندنەوەی چینایەتی نەمێنێت لەکاتێکدا چەوساندنەوەی جەندەریی لە ترۆپکدایە، ئەستەمە حیزب نا دیموکرات بێت حکومەت دیموکرات بێت، ئەستەمە تۆ ناسیونالیست بیت و بتەوێت بەرامبەرەکەت ناسیونالیست نەبێت، ئەستەمە تۆ مەزهەبی توندڕەو بیت و بتەوێت بەرامبەرەکەت توندڕەو نەبێت. بە کورتی بازنەیەکی سەرتاسەری، بونیادێکی یەکگرتوو، سیستمێکی هۆمۆجین هەیە ئەمانە پێکەوە گرێدەدات. ئەگەر ڕوونتریش قسەبکەم: ئەستەمە لە کۆمەڵگایەکدا خەڵکانێک تێیدا لەسەر ئەوە شەڕدەکەن زەوی خڕە یان خڕ نییە، بپرسیت بۆ نەتەوەکەم ئازاد نییە، چونکە ئەو هێزەی ئەو ئازادییەی زەوتکردوە بەو جەهلە ڕاگیراوە کە ئەو پرسیارەی دروستکردوە. ئەم شێوەیە لە ستەم بە ئیمتیاز سیستمێکی خۆرهەڵاتییە، هەوڵی ناکامیش بۆ کورتکردنەوەی ستەم لە فۆرمێکیدا و فەرامۆشکردنی شێوەکانی تر، تا ئەمڕۆ جەوهەری سیاسەتە لە خۆرهەڵات.

بەڵام ئەم ناوکە ڕەق و یەکگرتووییەی، فۆرمە جیاوازەکانی ستەم لە کوێوە دێت?

ئەم ڕژێمە سیاسیانەی لە خۆرهەڵات حاکمن، بە پێچەوانەی سیستمەکانی خۆرئاواوە، کە پەیوەندی دەسەڵات و مەعریفەت تێیدا قووڵە، سیستمگەلێکن لەسەر زەمینەیەکی زۆر لاوازی فەرهەنگی و مەعریفی ڕاوەستاون. سیستمگەلێک نین، وێنەیان بۆ دونیا و مرۆڤ و کۆمەڵگا زادەی پەرەسەندن و ئیشی پێکەوەیی دەیان کایەی جیاوازی زانستی بێت «بەو شێوەیەی فۆکۆ لە مێژووی خۆرئاوادا دیاریدەکات»، لێرەوە ترسی نەبوونی مەعریفە ترسێکی جەوهەریی ناو سیستمە. ئەم تێزەیە ستایشی خۆرئاوا نییە «وەک نەخوێندەوارێکی عیملاقی کورد لە چەند ڕۆژی ڕابوردوودا نوسیبووی» ئەمە فاکتێکی ڕۆشنی مێژووییە کە هەر منداڵێکی سەرەتایی دەتوانێت بیبینێت. ئەم ترسە وەک لە کتێبی ئایدۆلۆژیستدا باسمکرد، بونیادنەری خۆرهەڵاتی نوێیە. ئەو هەقیقەتەی خۆرهەڵات دەچێتە قۆناغێکی نوێوە و دەڕوانێت لە هەموو لکەکانی زانست و مەعریفەدا لە دوای دونیاوەیە، جۆرە دەسەڵاتێک دروستدەکات ترسی لە نەبوونی مەعریفە، ترسی لە جەهلی خۆی لە نەست و لە نائاگاییدا گەلێک بەهێزە. نەزانین هەمیشە بە ترسی لەدەستدانی کۆنترۆڵەوە بەندە، ئەوەی کۆنترۆڵ بۆ دەسەڵات زامندەکات و هەستی دڵنیایی دەداتێ، زانستە. دەسەڵاتگەلێک کە ئەو ژێر خانە مەعریفییەیان نییە، وەک دەسەڵاتەکانی خۆرهەڵات، بۆ ئەوەی بەسەر ئەو ترسەدا زاڵبن دەبێت هەستی کۆنترۆڵ و دڵنیایی لە جێگایەکی دیکەوە بهێنن. جێگرتنەوەی زانستیش بە دۆگما تاکە شتێکە ئەو ترسە ناوەکییە ئارام دەکاتەوە، دۆگماش هیچ نییە جگە لە بەخشینی شێوەیەکی نەگۆڕ بە شتێک کە هەمیشە لە گۆڕاندایە.

فۆبیای “لە دەستدانی کۆنترۆڵ” بۆئەوەی بەسەر خۆیدا زاڵ بێت، پێویستی بە وێنەیەکی ڕۆشن هەیە، هەموو چەشنە لێڵبوونێک لە وێنەکاندا هاوشانی ترسی ناحاڵی بوون و تێنەگەیشتن و لەدەستدانی کۆنترۆڵە. زۆربەی پەرچەکردارە فاشیستییەکان لە خۆرهەڵات هەوڵن بۆ ڕوونکردنەوەی ئەو وێنەیەی فاشیستێک پێویستی پێیەتی. ئەو دۆخەی پێیدەگووترێت «توندڕەوی» دۆخێکە لە خواستی ڕوونبینییەوە هاتووە، فاشیستەکان هەوڵدەدەن هەمیشە پێناسەیەکی ڕوونیان بۆ نیشتیمانپەروەر و خائین هەبێت، بۆ چاکە و خراپە، کافر و ئیماندار، حەرام و حەڵاڵ، دۆست و دوژمن… هتد. کاتێک خۆکوژێک لە ناو کۆمەڵێک خەڵکدا خۆی دەتەقێنێتەوە لەسەر ڕۆشنایی ئەو وێنە ڕوونەی جیاکردنەوەی دۆست لە دوژمن یان ئیماندار لە کافر ئەو کارە دەکات، ئەو بە بڕوای خۆی جیهان تەواو بە ڕوونی لە پێش دیدەیدا دەبینێت. بەبێ بەرچاو ڕوونییەکی تەواو، بەبێ یەقین ئەستەمە دەسەڵات لە خۆرهەڵاتدا بەردەوام بێت. مەیلی دەسەڵاتدارانیش بەلای ئاینەکاندا بە هۆی ئەو سیفەتی یەقین و ڕوونی و دۆگماتیزمەیە کە لە مەزهەبەکاندا هەیە.

خولیای کۆنترۆڵ و پێناسە لەوێدا نامێنێتەوە، سیستمێک لەسەر دۆگما و وێنە پێشوەختەکان و حوکمە پێشوەختەکان دروستبووبێت، دەبێت خاوەنی کۆمەڵێک پێناسەی نەگۆڕ بێت، پێویستی بە پێناسەیەکی دیاریکراو هەیە بۆ ژن، بۆ جەستە، بۆ پیاوەتی، بۆ زمان، بۆ یاسا، بۆ پەروەردە، بۆ ئەخلاق… هتد، پێناسەگەلێک لەگەڵ کەرەستە مەعریفییە زۆر سادە و سەرەتاییەکانی عەقڵی خۆیدا بگونجێت. ئەم پێناسانە زەمینە بە دەسەڵاتداران دەبەخشێت، یاسای مامەڵەکردن و ڕەفتار لە هەموو کایەکاندا وەک یەک دابڕێژن، وێنەیەکیان پێدەبەخشێت بتوانن ئەخلاقیاتی دەسەڵات لە هەموو خانەکاندا یەکبخەن و هۆمۆجینییەتێک دروستبکەن. ئەم خولیایە دەکشێت بەرەو داڕشتنی وێنەی نەگۆڕ و ڕاسیستی بۆ نەتەوە و مەزهەبەکانیش، بۆ نمونە تێڕوانینی ڕاسیستی لە «کورد، سوننە، جولەکە، خۆرئاوا» بەشێکی دانەبڕاوی ئایدۆلۆژیای دینی دەوڵەتی ئێرانییە، کورد لای ئایدۆلۆژیستەکانی کۆماری ئیسلامی هەڕەشەیەکی جیۆپۆلۆتیکییە نەوەک نەتەوەیەکی جیا بە شوناسێکی جیاوە، زمانی کوردی هەڕەشەیەکی تری لێڵکردنی تێگەیشتن و وێناکردنە کە جیاوازە لە زمانی دەوڵەت، هەر زمانێک دەوڵەتدارەکان بە ڕوونی تێینەگەن، پەڵەیەکی ڕەش دەخاتە ئەو وێنەیەوە کە داگیرکەر دەیەوێت داگیریبکات، لێرەشدا زمان وەک زۆنێکی مەحاڵی لێدێت، زمانی کوردی ئەو هێزەیە کە ناهێڵێت هەستی کۆنترۆڵکردنی تەواو لای داگیرکەر دروست ببێت. بەوەدا داگیرکەر ناتوانێت زمانی کوردی فێرببێت و تێیبگات، پێناسەکردنی بۆ کورد هەمیشە شەبەقێکی گەورەی تێدایە، واتە کۆنترۆڵکردنی بۆ کورد هەمیشە بەر بەربەستێکی تاریک دەکەوێت. لە هەر جێگایەکدا پێناسەکردن مەحاڵ بێت، ترسی فاشیستیانە لە ترۆپکدا دەبێت. فاشیست تەنیا کاتێک ئاسوودە دەبێت کە بزانێت چی دەبینێت و دەبێت چی بکات، واتە پێناسەی نەگۆڕی هەبێت و لەسەر بنەمای ئەو پێناسەیە یاسا سیاسییەکانی خۆی دابڕێژێت. حاڵی ژن لەم سیستمەدا هەمان شتە، چۆن کورد پەڵەیەکی ڕەشی پێناسەنەکراوە، ژنیش لەم سیستمەدا مرۆڤ نییە، تەنیا هەڕەشەیەکی ئەخلاقی و ئیمانییە، تا داپۆشراوبێت مەترسی کەمترە، تا ڕووت بێت پتر وەک زۆنێکی تاریک و پڕ هەڕەشە دەردەکەوێت. بە کورتی: ئەو وێنانەی جیهانبینی فاشیستی لە خۆرهەڵات دایڕشتووە، هیچ یەکێکیان بە تەنیا و جیاواز لەوانی تر دروست نابن، بۆیە پرۆسەی بە گژداچوونەوە و ئەلتەرناتیڤسازیش، ئەکتێکی یەک ڕەهەند و تاک ئاڕاستە نییە.

ئەم وێناکردنەی سەرەوە بۆ گەڕان بە شوێن ئەلتەرناتیڤدا، زۆر کەس دەترسێنێت. بەو حیسابەی ئەو کەسەی دەچێتە سەر شەقام دەبێت لیستێکی لە گیرفاندا بێت، یەک یەک خانەکانی سیستمی تیا نوسیبێت، تا دوایی بزانێت چەندی ڕوخاندووە و چەندی ماوە. ئەم جۆرە لە وێناکردن و بیرکردنەوە پیشانی دەدات حاڵی هەندێک لەوانەی لەم ڕۆشنبیرییەی ئێمەدا قسەدەکەن لە چ ئاستێکی نزم و لە چ دۆخێکی مەعریفی ئیفلیجدایە. ئەم جۆرە لە نوخبەی بە حیساب ڕۆشنبیر پێیان ئاساییە سەدان ساڵی تر هەمان عەقڵی ناسیونالیستی، مەزهەبی، ئەپارتایدیست بێهیچ گورزێک بێتەوە سەر شانۆ، دیکتاتۆرێک بخەنە جێگای دیکتاتۆرێک، ستەمکار بە ستەمکار بگۆڕنەوە، ئەمانەیان بەلاوە کێشە نییە کە هەزاران قوربانی لەم پرۆسانە دەکەوێتەوە، بەڵام بەلایەوە سەختە داوابکەیت مرۆڤەکان فێرببن ماف ببەخشن، ئازادی ببەخشن، لێگەڕێن ئەوانی تر خۆیان خۆیان پێناسەبکەن. پێیان ئاسانە مرۆڤ تا قیامەت ناسیونالیستێک بێت کە ڕقی لە نەتەوەکانی ترە، بەڵام پێیان سەختە مرۆڤ جارێک خۆی لەو کینانە پاکبکاتەوە و مرۆڤەکان تەنیا وەک مرۆڤ و دوور لە حوکمی پێشوەخت ببینێت، پێیان ئاسانە تا قیامەت مەزهەبییەکی عەقڵ تەسک و دۆگمائی بن، بەڵام پێیان سەختە جارێک کەسانێک کە هەڵگری بیروڕای دیکەن وەک مرۆڤی سروشتی و مافدار ببینن. پێیان ئاسانە تا مردن پیاوانێکی مڕومۆچ بن کە بۆ دەوروبەرەکەیانی دیاریدەکەن چی بن و چۆن بن و چی بکەن، بەڵام پێیان سەختە جارێک ماف بە نزیکترین و خۆشەویستترین کەسانی خۆیان بدەن ئازادیی خۆیان پراکتیزەبکەن، خۆیان بۆ خۆیانی دیاریبکەن وشەی ئازادی مانای چی. کێشە گەورەکە و گاڵتەجاڕییە بێسنوورەکەش لەوەدایە، ئەم فۆبیایە کە سیستم لە ناویاندا چاندوێتی، ناودەنێن غەمخۆریی بۆ شۆڕش.

لە لۆژیکی ئەم جۆرە شۆڕشگێڕانەدا، مرۆڤ تەنیا کاتێک دەتوانێت شۆڕشگێڕ بێت کە باس لە قووڵایی ئەرکی شۆڕش نەکات. دروشمی ڕاستەقینەی ئەمانە ئەوەیە: شۆڕشگێڕبە بە بێدەنگ، تابلۆی پشتگیری خۆت بەرزبکەوە، کلیپی خۆت تۆماربکە و بێدەنگ بە… هەر وەختێک بچیتە بواری بیرکردنەوەوە ئەوا کارەکە سەختدەکەیت. هەمووان بە کوێری شۆڕشگێڕبن باشترە لەوەی هوشیارانە تێبگەین شۆڕش جیهانبینییەکی نوێیە، دابڕانی سەردەمێکە لە سەردەمێک، پێکوڵکارییە بۆ مرۆڤێکی نوێ، بۆ خۆرهەڵاتێک چیتر هێزی فاشیستی بەرهەم نەهێنێت. ئەم پرۆسانە کە دەبێت سەرەتا و کۆتایی هەموو لۆژیکێکی شۆڕشگێڕ بێت، وەک مەحاڵ و نەکردە و کە مکردنەوە لە شانوشکۆی خۆرهەڵات سەیریدەکەن. کێشە گەورەکە لەوەدایە ئەم تێزەیە کە ڕێک و ڕاست وەک گوللـەیەک وایە بینێیت بەسەری شۆڕشەوە، بە شۆڕش تێبگەیت. زمانحاڵی ئەم دەستە وتاقمە دەڵێت « تۆ دەتوانیت شۆڕشگێڕ بیت، بێئەوەی هیچ بگۆڕیت» «شۆڕش بکە بێئەوەی بیر لەم شتانە بکەیتەوە کە ڕێگاکەت لێ ئاڵۆزدەکەن و سەرت لێ تێکدەدەن». ئەم دەستە و تاقمە کێشەکە وا وێنادەکەن، وەک ئەگەر وێنەی ڕاستەقینەی شۆڕشمان کێشا، ئەگەر بە ڕوونی مانای ئاڵوگۆڕ و گۆڕان و ئەلتەرناتیڤمان دیاریکرد، بەوە خەڵک لە شۆڕش سارددەبنەوە. کێشەکە وادەبینن هەر وەخت شۆڕشگێڕ زانی شۆڕش چییە، پەشیماندەبێتەوە، چونکە قووڵ بەر لە هەندێ دۆگما و قەناعەتی چەقیوی خۆی دەکەوێت. بە لۆژیکی ئەمانە خەڵک تا ئەو کاتە گەرمن کە شتێکی زۆر کەم لەو کردارە بزانن کە پێیهەڵدەستن. کاتی خۆیشی هەندێک لەوانەی بزووتنەوەی گۆڕانیان مراند هەمان بیروبۆچوونیان هەبوو، ئەوەی کتێبی «ئۆپۆزسیۆن و پۆرترێتەکانی» بخوێنێتەوە کە وتارگەلێکن لەسەر مانای ڕاستەقینەی گۆڕان و ئۆپۆزسیۆن بوون، دەزانێت لەوێدا هەوڵێک هەیە پێچەوانەی سادەبین و سادەخوێنەکان بەجۆرێکی تر تەماشای مانای وشەی گۆڕان و ئۆپۆزسیۆن بوون بکەین. ئەوان ڕایان وابوو گۆڕان ئەوەیە بچیت بۆ هەڵبژاردن و دەنگ بە لیستێک بدەیت و بە ویژدانی ئاسوودەوە بگەڕێیتەوە بۆ ماڵەوە و دڵت پڕ بێت لەو هەست و دڵنیاییەی شتێکی گرنگت ئەنجامداوە، هەر کەسێکیش بیگووتبایە کورتکردنەوەی گۆڕان لە جۆرە وێنەیەکی وادا کارەساتی بە دوادا دێت، قسەی باشی نەدەبیست. ئەمڕۆ هەمان مێژوو خۆی دووبارەدەکاتەوە، ئەم شۆڕشگێڕانەی ئەمڕۆش وەک گۆڕانخوازە توندڕەوەکانی ئەو زەمان پێیان وایە، شۆڕش تەنیا کاتێک مومکینە کە شۆڕشگێڕ نەزانێت شۆڕش چییە، نەزانێت ئەلتەرناتیڤ چییە. با جۆش و خرۆش و توڕەیی خەڵک بهێنێتە سەر شەقام، بەڵام گرنگ نییە بزانن چۆن درێژە بەم کارە بدەن و بیگەێننە جێگایەک ژیانێکی ئینسانی دروستبکات. دەڵێت هاواربکە مەهسا، مەهسا، بەڵام گرنگ نییە تێبگەن بکوژانی مەهسا چۆن دروستدەبن و چۆن نامێنن، گرنگ نییە تێبگەن ئەو سیستمەی مەهسا دەکوژێت زیاد لە چل ساڵە «لە ڕاستیدا سەد ساڵە» بە چ هێزێک ڕاگیراوە، چۆن ئیشدەکات، چۆن خۆی بەرهەمدەهێنێتەوە? گرنگ نییە بپرسن، بۆ ملیۆنەها خەڵکی چەوساوە و بەدبەخت هێشتا لە پاڵ ڕژێمدان، ناپرسێت بۆ ئەوانەی لە هەندێک شاری ئێران دێنە سەر شەقامەکان، چەند هەزار کەسێکن و ئەوانەی لە چلەی ئیمام حوسەیندا دەچنە نەجەف، ئەم ساڵ لە سەروو بیست و یەک ملیۆن مرۆڤەوە بوو?.

بە بڕوای من، هەر کەسێک باس لە گۆڕانکاری بکات و ئەم پرسیارانە فەرامۆشبکات، لەگەڵ کێشەکەی خۆیدا ڕاستگۆ نییە. لایەنیکەم وەزیفەی سەرەتایی ڕۆشنبیر ئەوەیە ئەم پرسیارانە بوروژێنێت، بە بیریان بهێنێتەوە، بۆ وەڵامیان بگەڕێت. وەزیفەی ڕۆشنبیر نوقمبوون نییە لە چرکە و ساتەوەختە کورتەکاندا، بەڵکو بینینی مێژووە لە بەستێن و ناوکۆییە گەورەکەیدا، لە جوڵە گەورەکەیدا بۆ پێشەوە، لە تێڕامان لەو ڕێگرانەی ئەو جوڵەیە پەکدەخەن.

هەندێک دەڵێن ببینن گەر مرۆڤی خۆرهەڵاتی هوشیار نییە، گەر شۆڕشگێڕان هوشیار نین ئەوە چۆنە ڕاپەڕیون، ئەوە نییە لەچکەکانیان دەسووتێنن، ئەوە نییە پەیکەرەکان گڕدەدەن، بەوپەڕی جورئەتەوە بەرەنگاریی مەکینەیەکی ترسناکی سەرکوت دەبنەوە?. وەڵامی ئەم پرسیارە بەشێکی بە بەڵێیە و بەشێکی بە نەخێر. هەڵبەت کە من و نوسەرانێکی دی لەسەر ئەمە دەنوسین، دەزانین ئەگەرێکی مێژوویی کراوەتەوە، بەڵام لە بیریشمانە لە شۆڕشی ساڵی 79 ی ئێراندا ملیۆنان مرۆڤ لەسەر جادەبوون، وێنەکانی شایان دەسووتاند، بەڵام هەر ئەو ملیۆنە ئازادیخوازە ئیمامیان کردە ڕابەر و کڕنووشیان بۆ برد. لە میسر هەمان جۆر بوو بە ملیۆنان موبارەکیان لە تەخت فڕێدایە خوارێ، بەڵام مرسی و دواتر سیسیان هێنا. لە سوریا خەڵک دژ بە جانەوەرێکی وەک بەشار ئەسەد ڕاپەڕی، بەڵام هێزەکەیان بەسەر چەندین جانەوەری بچوکتردا دابەشبوو… هەر کەسێک قووڵ بروانێت، دەزانێت لێرەدا قەیرانێک هەیە، کێشەیەک هەیە دەبێت قسەی لەسەر بکرێت، بۆئەوەی شۆڕش نەبێت بە سوڕانەوە لە بازنەیەکی بۆشدا. نامۆبوونێکی قووڵ لە نێوان ڕۆحی شۆڕشگێڕ و عەقڵی شۆڕشگێڕدا هەیە، نامۆبوونێکی مێژوویی، درزێکی قووڵ و پڕنەکراوە کە دۆخێکی تراژیدی دروستکردوە، دۆخێک کە حەماسی بێ بیرکردنەوە و بیرکردنەوەی بێ حەماسەتی دروستکردوە، لە کاتێکدا حەماس و بیرکردنەوە دەبێت یەکبگرنەوە. ئەگەر ئەم نامۆبوونە لە ئێراندا نەشکێت، ئەگەر ئەم نامۆبوونە لە ئێراندا تێنەپەڕێت، ئەگەر لێرەدا و لەم بزاڤەدا ڕۆحی شۆڕشگێڕ و عەقڵی شۆڕشگێڕ یەک نەگرنەوە، ئەوە تەنیا شکستێکی سادە نابێت، بەڵکو دەرگا لەسەر سەدەیەکی نوێی قەیرانی مێژوویی گەورە دەکاتەوە.

هەڵوێست ئەوەیە شۆڕش لەم قەیرانە دەربهێنرێت، نەهێڵرێت جارێکی تر بەو ڕێگایەدا بڕوات. ئەمەش ئەرکی ئەو کایەیە کە بە درێژایی مێژووی ئەم سەد ساڵەی خۆرهەڵات خۆی بە سەرچاوەی هەموو چارەسەرەکان زانیوە و هوشیاریی مرۆڤەکان ئاڕاستەدەکات «کایەی سیاسی». لە سەد ساڵی ڕابوردوودا کایەی سیاسی خۆرهەڵاتی گەیاندوە بە بنبەستێکی شارستانی، کۆمەڵایەتی، ئەخلاقیی قووڵ، ئێستا ساتێتی ئەم کایەیە خەلاقییەتی خۆی پیشانبدات و بیسەلمێنێت زەوییەک نییە، هیچی تێدا سەوز نابێت جگە لە قەیران و دیکتاتۆرییەت و مۆراڵی کۆیلە، جگە لە حیزبی مشەخۆر و پیر کە بە خوێنی خەڵک خۆیان نوێدەکەنەوە. ئەرکی هەموو ئەوانەیە کە وەک شۆڕشگێڕ دەیانەوێت بێنە سەر سەحنەی مێژوو، خەونێکی نوێ، جیهانبینییەکی ڕوونی دیکەمان پیشانبدەن تا دوای خەون و دونیابینییەکەیان بکەوین. ئەوانەی لە ژێر حەماسی ساتەوەختێکدا کە تەنیا چەند هەفتەیەک بەردەوام دەبێت، نایانەوێت پرسیار لە چییەتی خەونەکە بکەن، تەنیا ئەو کەسانەن لە وە دەترسن شۆڕش خەونێکی هەبێت زیاتر بێت و گەورەتر بێت لە لابردنی حیجاب، یان لابردنی مەلایەک و دانانی یەکێکی دیکە… لە سەرەتاوە دەبێت خەونەکە زۆر گەورە بێت، بۆئەوەی دەمێک دەگەینە کۆتایی شتێکی کەمی لێ مابێتەوە، بەبێ تێگەیشتن لە خەونەکە شۆڕش تەنیا هێزێکی کوێرە کە خۆی بەدەرگاکانی مێژوویەکی تاریکدا دەدات. بەشێکی ئەوانەی دێنە سەر شەقام، خەونێکی مێژووییان هەیە، واتە فۆرم و شێوەی دونیایەکی تر لە خەیاڵیاندایە، ئەگەر تۆ ناتوانیت ببیت بە زمانحاڵی ئەو خەونە، خودی خەونەکە مەگۆڕە بۆ خورافەت و گرێکوێرە و بەربەست. مێژووی خۆرهەڵاتی ناوەند پڕە لە نمایشی درۆزنانە، پڕە لە شۆڕش و کۆدێتا و حیزبگەلێک کە تەنیا نمایشی گۆڕانکاری دەکەن، غەمخۆریی بۆ پاشەڕۆژ ئەوەیە لەو وەهم و درۆیانە ڕزگارمان بێت، نەوەک وەک هەندێک بکەوینە مەکیاژی ئەو مێژووە ناشیرینە. ئەمڕۆ ئەوانەی هەڵوێستیان لە خوێندنەوەی فیکری و شیکردنەوەی دونیا و کاری داهێنەرانە دابڕاندوە و هێناویانەتە سەر تۆمارکردنی کلیپ، کردویانە بە “چالاکییەکی ناچالاک”، بە جوڵەیەک کە شتێک ناخاتە سەر وێنەی ئێمە بۆ دونیا. بەم کارە هەڵوێستیان خستۆتە سەر فۆرمێکی دینی ڕووت، پڕۆسەی ئاسوودەکردنی ویژدان بەبێ ئەوەی بە ئازار و قەلەق و دوودڵی بیرکردنەوەدا تێبپەڕێت. ئەم جۆرە ڕۆشنبیرانە ئەوانەن پێیان سەختە چ خۆیان و چ مێژوو لە ڕوانگەیەکی نوێوە ببینن، حەزیان بە شۆڕشە، دەیانەوێت شۆڕشگێڕبن بە مەرجێک عەقڵیان ئەزێتی پێ نەگات، دروشمەکەیان ئەوەیە «ویژدانی خۆت ئاسوودەبکە، بێئەوەی عەقڵت ئەزێت بدەیت».

بەڵام ئاخۆ دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤ بۆ ئەم سیستمە هێندە مەحاڵە? ئایا بە ڕاستی ئەو پەڕی گۆڕانکاری بکرێت تەنیا هەر لابردنی بەشی سەرەوەی حوکمدارانە و لەوە زیاتر کارێکی ڕادیکالتر و قووڵتر ناکرێت?

شەڕکردن لەگەڵ سیستم لەم ڕژێمە سیاسیانەی خۆرهەڵاتدا، تا ئەندازەیەک لە شەڕکردن لەگەڵ سیستمێکی ئاڵۆز و پەرەسەندوو و هەمەگیری وەک کەپیتالیزمی خۆرئاوایی ئاسانترە. ئەم سیستمانەی لە خۆرهەڵات حاکمن هێشتا شێوازێکی سەرەتایی و پریمتیڤی دەسەڵات پراکتیک دەکەن. دڕندەیی لەم سیستمانەدا هەست پێکراو، بینراو، بەرجەستەیە. واتە ئەم سیستمانە کە بە ڕوونی لەسەر دەسەڵاتی کەمینە، گەندەڵی ئابووری، سەرکوتی ڕاستەوخۆ، بێدەنگکردن، ئەشکەنجە و لێدان دروستبوون دەکرێت گەلێک ئاسانتر ئەلتەرناتیڤیان هەبێت. سیستم لەم وڵاتانەدا لەسەر تێکشکاندنی پەیوەندی مرۆڤ بە مرۆڤەوە ئیشدەکات. بۆئەوەی پەیوەندی مرۆڤ بە مرۆڤەوە تێکبشکێت، ئینسانەکان دەبێت بکرێن بە ناسیونالیست، بە مرۆڤی تایەفەگەرا، بە کەسانێک پردیان لەگەڵ یەکدا نییە. ئەوەی پێیدەگووترێت ئەلتەرناتیڤ لە ئاوەژووکردنەوەی ئەو پرۆسێسەدایە، واتە بیناکردنەوەی پەیوەندی مرۆڤ بە مرۆڤەوە، بێئەوەی بە کەناڵە ترسناکەکانی جیاکردنەوەی دوژمنکارانەدا بگوزەرێت. لە بەشی پێشوودا بە ڕوونیی لەسەر هاودەردی و تێگەیشتن لە ئازاری ئەویدی وەک مەرجی سەرەکی هەموو ئەلتەرناتیڤێک بۆ فاشیزمی خۆرهەڵاتی قسەمکرد. واتە لەدایکبوونی مرۆڤێک شۆڕش بە ئایدیا دینی و ناسیونالیستی و ئەخلاقییە توندڕەوەکانەوە گرێ نەدات، شۆڕش وەک پێچەوانەکردنەوەی ئەو پرۆسێسە، وەک ئەکتی بیناکردنەوەی مرۆڤ بۆ پەیوەندییەکانی لەگەڵ مرۆڤەکانی تردا تەماشابکات. ئەکتی داڕشتنەوەی پەیوەندی پیاو بە ژنەوە، داڕشتنەوەی پەیوەندی نەتەوە سەر دەستەکان لەگەڵ نەتەوە ژێر دەستەکان، داڕشتنەوەی پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خودا، داڕشتنەوەی پەیوەندی قانون و کۆمەڵگا… هتد.

«ماویەتی»

bakhtyar ali,