دیدی من
ئامادەکردنی لە ئەڵمانییەوە: کەنار قەرەداخی
ڕۆمانتیك بە یەكێك لە قۆناغە گرنگەكانی ئەدەبیاتی ئەڵمانی وئەوروپی دادەنرێت. ڕۆمانسیزم لە كۆتایی سەدەی هەژدە سەریهەڵداوە و تاوەكو كۆتایی سەدەی نۆزدە بەردەوام بووە. رۆمانتیك بەپێچەوانەی راسیۆنالیزم وكلاسیك ڕێدەكات، هەرچەندە دواتر ئەدیب ولێكۆڵەرەوەكان پێچەوانەكەیان سەلماندووە، بەڵام لەو سەردەمەدا وەك ڕێگایەك بەكارهاتووە بۆ هەڵهاتن لەریالیزم. هەڵبەتە نەوەك تەنها لە بواری شیعردا، بەڵكو ئەدەبیات وهونەر بەگشتی.
رۆمانتیك بەوە جیادەكرێتەوە كە بەدوای ئازادیی تاكەكەسیی و گەڕانەوە بۆخود وسروشت هەروەها ئاواتی گەیشتن بەمەرگ لە پێناو گەیشتن بە مەعشوق. هەمیشە هەوڵدەدات دەست بۆ دیوە تاریكەكانی ناخ ببات و لەگەڵ ڕۆح یەكیان بخاتەوە. چەمكی )گولی شین( لە جیهانی شیعر و رۆمانتیكدا، مانای تایبەتیی خۆی هەیە؛ ئەویش گوزارشت لە تامەزرۆییەكی بێوێنە بۆ مردن لە پێناو مەعشوق و گەڕانەوە بۆ خود وسروشت و هاوتابونی ڕۆح و جەستە دەكات. (چەمكی ئاوێنە( بە هەمان شێوە دەقەكە بەبارێكی نادیار و ئاڵۆزدا دەبات لە ساتی خوێندنەوەیاندا، خوێنەر سنوری واقع وخەیاڵ لە دەست دەدات، )شەو( مانایەكی تایبەتی هەیە لە شیعری ڕۆمانتیكدا كە هاوشێوەی ستەیجێكی شانۆیی دیمەنە سامناكەكان دەگوازێتەوە.
شاعیرە رۆمانتیکەکان خۆیان لە كۆمەڵگە و تێكەڵی بەدورگرتووە، پشتیان لە تەشەنەسەندی كارگە و هەڵئاوسانی ئابوریی كردووە، هەمیشە وێڵبوون لە سروشتدا و خەونیان بە دونیایەكی جوانترەوە بینیوە و ڕوئیایەكی دیكەیان بەخشیوە بە سروشت. لەبری ئەوەی هۆشمەندانە لە ڕووداوەكان بڕوانن و گوزارشتی لێ بكەن، فەنتازی و خەیاڵ لایان لە پێشتربووە، ئەمەش بووەتە هۆی شكاندنی سنورەكان و تێكشكاندنی فۆرمەكانی ئەدەبیات.
هەڵبەتە رۆمانتیك بە چەند قۆناغێكددا تێپەڕیوە كە هەریەكەیان وەرچەرخانێكی جیاوازی لە مێژووی شیعری ئەڵمانیدا خوڵقاندووە، گرنگترینیان بریتی بووە لە بڕینی سنوورە دانراوەكان و كلاسیك بووە، هەوڵی داوە سنوور و یاساكان بشكێنێت. لەبەر ئەو هۆكارەش كە تاكو ئێستاش ئەدەبیات، هۆنراوە و شیعری سەردەم كاریگەری ئەم قۆناغەیان پێوە دیارە. بەهەمانشێوە لەڕووی هونەر و ئەدەبیاتەوە بەشێوەیەكی گشتی، چ بەڕاستەوخۆ یاخود ناڕاستەوخۆ مۆركی رۆمانتیكیان هەڵگرتووە.
مێژووی رۆمانسیزم
ئەم قۆناغەی ئەدەبیاتی ئەوروپی، كاریگەریی شۆڕشی فەڕەنسای لەسەربووە؛ كە لەنێوان ساڵانی )١٧٨٩-١٧٩٩( هەڵگیرساوە. بەڵام ئەتوانین بڵێین كە كاریگەرییەكەی درەنگ لەسالی ١٨٠٣ لە ئەدەبیاتی ئەڵمانیا دەركەوتووە. كاتێك ناپلیۆن بەسەر پرویسندا سەردەكەوێت لە ساڵی ١٨٠٦، شارەكە تازەگەرییەكی بەرچاو بەخۆیەوە دەبینێت. بە هەمان شێوە لە كۆتاساڵەكانی جەنگی ئازادییدا، كە كوشتاری لایپزیگ بەخۆیەوە دەیبینێت، بویە هۆی لاوازكردنی ناپلیۆن .پاشان جەنگی واتەرلۆ لە ساڵی ١٨١٥ كە ناپلێۆن هێزەكەی شكێنرا. ئەم وەرچەرخانە لە فەڕەنسا بویە هۆی گۆڕینی شێوازی دەربڕین و گوزارشت كردن لە ناخ، ڕووخانی ناپلیۆن بویە هۆی گۆڕینی شێواز و بار و گوزەرانی كۆمەڵگە، كە ئەوەش هۆكارێكی سەرەكی بوو تاكو وا لە تاك بكات شۆڕشی هەست و نەست بهێنێتە مەیدانەوە و دووركەوێتەوە لە گوزارشتی ساردوسڕی سەردەمی پێش خۆی و بەدوای دیوە تاریكەكانی ناخدا بگەڕێن.
رۆمانسیزم بەچەند قۆناغێكدا تێپەڕبووە:
یەكەم: رۆمانتیكی سەرەتایی )یەنەر رۆمانتیک(، لە نێوان ساڵانی )١٧٩٨-١٨٩٤(دا بووە، لە شاری ییەنا. لەو كاتەدا فەیلەسوف، ئەدیب، ڕووناكبیرەكان و شاعیرەكان كۆدەبونەوە و گفتوگۆ لێكۆڵینەوەیەكی چڕوپڕیان ئەنجام دەدا و جیهانی ڕۆمانتیكییان خوڵقاند. یەكێك لە دیارترین شاعیرەكانی ئەو سەرەدمە فریدریك هاردن بێرك بووە. ئەوەی جێی سەرنجە ئەم ڕووناكبیرانە نەك تەنها بابەتەكانی خۆیان بڵاوكردووەتەوە، بەڵكو بابەت و نوسین و شیعری نوسەران و شاعیرانی جیهانییان وەرگێڕاوە و بڵاویانكردونەتەوە.
دووەم، ڕۆمانتیكی باڵا (هایدل بێرگەر ڕۆمانتیك(: ئەم قۆناغە لەنێوان ساڵەكانی ١٨٠٤-١٨١٥دا بووە، كاتێك كە ناپلیۆن لە جەنگی ئازادی واتەرلۆدا تێكدەشكێت، كاریگەری زۆری كردوەتە سەر شێوازی نووسین و دەربڕین، شاعیرەكان دووبارە گەڕانەوە بۆ شیعرە كلتوریی و نەتەوەییەكان و بەشێوازێكی جیاواز دایانڕشتووەتەوە.
سێهەم، ڕۆمانتیكی پاشكۆ )بەرلینەر ڕۆمانتیك(: لەم قۆناغەدا، شارەكانی توبینگن و ڤین كاریگەری لاوەكیان هەبووە، لە بەرلین ئەدیب و ڕوناكبیرەكانی ئەو سەردەمە هەمیشە پێكەوە كۆبونەتەوە و گفتوگۆ و وتار و لێكۆڵینەوەی بەرچاویان كردووە و هەوڵی پەرەپێدانی ڕۆمانسیزمیان داوە.
شیعرە ڕۆمانتیكەكان
زۆرینەی ئەو هۆنراوانە لە ئێستادا بوو بە شیعری كلاسیكیی ئەڵمانی، یەكێك لە دیارترین شاعیرەکانی ئەو سەردەمە، ناوی: یۆسێف ئایخن دۆرف بووە، كە هەمیشە بە هۆی شێوازی كلتوری و نەتەوەیی نوسینەكانی جیاكراونەتەوە.
لە كۆتایی سەدەی هەژدەدا، شیعرە كلتوری و نەتەوەییەكانی لەسەر شێوازی پەخشان نوسراونەتەوە و گۆڕانكارییان بەسەرهێناون و خراونەتەوە بەردەستی خوێنەران. شاعیرە بەناوبانگە ڕۆمانتیكەكان هەوڵیان ئەدا كە شیعرە كۆنەكان سەرلەنوێ داڕێژنەوە و چیرۆك و ئەفسانە كۆنەكان كۆبكەنەوە و بیخەنەوە بەردەستی خوێنەران.
ئەوەی گرنگە لێرەدا بێتە بەر باس، ئەوەیە كە ڕۆمانتیك وەك دەروازەیەك بۆ هەڵهاتن لە كلاسیك بەكارهاتووە، بەڵام دواتر لێكۆڵینەوەكان دەریانخست كە هەردووكیان هەمان ئامانجیان پێكاوە، بەڵام جیاوازییان هەیە لە وەڵامدانەوە و كاردانەوەیان بەرانبەر بە كێشەكان. چ ڕۆمانتیك چ كلاسیك، مەبەست لێیان وێڵبوونە بەدوای یەكخستنەوەی ڕۆح وجەستە.
لێرەدا نموونەیەک دەهێنینەوە پەیوەند بە بابەتەکەوە:
بۆ هاوڕێییەكی دوور
زۆر كات، چاوە شینەكانت دێنە پێشچاوم
بەڵام خڵەفاوم، بیركۆڵم من
مەگەر بیرمچووە كە لێم دووری!
ئەمەوێت ئارامی نێو چاوەكانت بنۆشم؛
لە ئەستێرە تارەكاندا نغرۆ ببم.
لە نەفامی هەندێك مەڕوانە،
خۆشبەختییە! گەر بە بیركردنەوەكانت ئاشنا بم.
ئەو ساتەی كە دەبینم خەندە لەسەر لێوەكانت سەما دەكات
تاكە ئاواتم ئەبێتە ژیانێكی ئاسودە لەگەڵ تۆدا!
فرێدریك شلیگل
Copyright © DidiMn.com. All rights reserved.
